લિખિતંગ લાવણ્યા
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ 10
લાવણ્યાની આ કથાનું પાનું હું આગળ ફેરવું એ પહેલા તો બાજુના બેડરૂમમાંથી કશુંક ફેંકાવાનો અવાજ આવ્યો. બારણું જોરથી પછડાયું અને મમ્મી પોતાના હાથમાં પોતાની રજાઈ લઈને મારા રૂમમાં આવી..
અમારા ઘરનો વણલખ્યો નિયમ હતો. પપ્પા બારણું પછાડીને બહાર નીકળે તો સોફા પર સૂએ. અને મમ્મી બારણું પછાડીને નીકળે તો મારા રૂમમાં સૂએ.
મેં ડાયરી સાઈડ પર મૂકી. વાંચતી હતી એ કથાના રસમાં ભંગ થયો એટલે મારાથી બોલાઈ ગયું, “મમ્મી તમારા લોકોનું આ ક્યાં સુધી ચાલશે? તમે ઝઘડો છો તો મને ઉંઘ નથી આવતી”
મમ્મીએ ગુસ્સો મારા પર ઠાલવ્યો, “મારા કારણે તો તારી એકાદ જ રાત બગડે છે ને! પણ તારા કારણે મારી આખી જિંદગી બગડી છે, એ યાદ રાખજે!”
પડખું ફરી રજાઈ માથે તાણતાં મમ્મી બોલી, “લગનના એક જ વરસમાં ખ્યાલ આવી ગયો હતો કે સાવ ખોટા માણસ સાથે ભટકાઈ પડી છું, પણ પેટમાં તું હતી ને, એટલે સૌએ કહ્યું, શું વારેઘડીએ પિયર દોડી આવે છે, આ બાળકના ભવિષ્યનો તો વિચાર કર! ત્યારે જ છૂટા જ થઈ જવું હતું મારે! તારા કારણે, સુરમ્યા, તારા કારણે પચ્ચીસ વરસથી તારા બાપ સાથે પથારી શેર કરું છું. મારા જીવના દુશ્મન સાથે..”
થોડીવારમાં એના ડૂસકાં બંધ થયા, હવે નસકોરાં શરૂ થશે.
હું વિચારે ચડી.
ત્યાં લાવણ્યાના પડખામાં એક બાળક ઉછરવાનું હતું. એ પથારી શેર કરવા કોઈ પિતા આવવાનું નહોતું. છતાં લાવણ્યા કાળજીપૂર્વક કડવાશનો ઓછાયો પડવા દીધા વગર એ કૂંપળની માવજત કરવા કટિબદ્ધ હતી.
અને અહીં? પરિવાર એક હતો. પણ સાથે સૂવામાં પીઠ ટકરાતી એટલે પથારીઓ ઘણી હતી. વિરુદ્ધ દિશામાં ફેરવાયેલી બે પીઠની વચ્ચે મારે ભીંસાવું ન પડે એ માટે મેં બહુ જલદી અલગ બેડરૂમમાં સૂવાનું શરૂ કરી દીધું હતું.
બે પથ્થર વચ્ચેની ચકમક પોતે આગિયો બનીને ઊડવા માંડે એમ હું અસ્તિત્વમાં આવી હતી. અને છતાં મારી પાંખો પર પતંગિયા જેવા રંગો મારે જોઈતા હતા.
ડાયરી મારે આજે જ વાંચી નાખવી હતી પણ હવે રીડીંગ લાઈટ લાંબો સમય ચાલુ રાખુ તો ગમે તે સમયે મમ્મી ગરજી ઊઠે એવી સંભાવના હતી. હું લાઈટ બંધ કરી ઊંઘી ગઈ. સોરી, સૂઈ ગઈ. તમે થોડીવાર ચૂપચાપ સૂઈ રહો એટલે ના ના કરતાં ઊંઘ આવી જાય. શરૂશરૂમાં ન આવે, પછી રોજનું થાય એટલે આવી જાય.
સવાર પડી. કુદરતનો નિયમ છે, રાતે ગમે તે થયું હોય સવાર તો પડે જ. મમ્મી તો રસોડામાં કામવાળી સાથે કચકચ કરી રહી હતી એ સંભળાયું એટલે જાગી. જાગી ખરી પણ ઊઠી નહીં. લાંબા હાથે પડદો ખોલ્યો. સૂર્યના કિરણો માથે હાથ ફેરવી ઊઠાડતા હોય એવી કલ્પના રોમેંટિક લાગે. પણ મૂડ સારો નહોતો. રાતની વાતો યાદ આવી. જેટલી સરળતાથી સોશિયલ સ્ટડીઝની અણગમતી શોર્ટનોટ ભૂલી જવાતી, એટલી સરળતાથી અણગમતી વાતો કેમ ભૂલી નથી જવાતી?
રોજની જેમ ફોન તરફ નજર કરી. પણ રોજની જેમ યાદ આવ્યું કે અનુરવ સવારે કદી વોટ્સ અપ ન ખોલે. અને બીજા કોઈ ફ્રેંડ્સ સાથે સવારની પહોરમાં તો મારે વાત ન જ કરવી હોય.
એકદમ યાદ આવ્યું કે બાજુમાં ડાયરી છે. અને ઓફિસ જવાને વાર છે હજી. મમ્મી ખિજાઈને બેચાર બૂમ પાડે પછી જ નહાવા અને નાસ્તા માટે ઉતરવાનું નક્કી કર્યું. ત્યાં સુધી થોડું વાંચી લેવાનો નિર્ધાર કર્યો.
*
ખુશખબર કંફર્મ થઈ. લેડી ડોક્ટરે તપાસીને, રિપોર્ટ જોઈને ફાઈલ હાથમાં લીધી, “લાવણ્યા? સરસ નામ છે! ગૂડ ન્યૂઝ કોને આપુ? એકલી આવી છે?”
મેં કહ્યું, “હા, ચુનીલાલ દીવાનના પરિવારની વહુ છું અને મારા પતિ જેલમાં છે.”
“ઓહ!” લેડી ડોક્ટર ખ્યાલ આવ્યો.નાના ટાઉનમાં બધાને બધી ખબર હોય. બે ઘડી એ ચૂપ થઈ ગયા.
એમના ગળા સુધી આવેલા ગૂડ ન્યૂઝ બહાર ન આવ્યા અને સ્તબ્ધતા બનીને એમના ચહેરે પથરાયા.
પછી એમણે એક શબ્દનો સવાલ કર્યો, “અબોર્શન?”
મેં એક અક્ષરનો જવાબ આપ્યો, “ના”
માન્યામાં ન આવતું હોય એવી નજરે એ બોલ્યા, “કોઈ વડીલને પૂછવું નથી?”
મેં ફરી એ જ એક અક્ષરનો જવાબ આપ્યો
“જો જે, પાછળથી વિચાર ન બદલાય, એટલું યાદ રાખજે, કે ચાર મહિના પછી ગર્ભપાત ન કરાય!”
લેડી ડોક્ટરને મેં મારો નિર્ધાર અડગ છે એમ જણાવ્યું. એમ પણ કહ્યું કે તમે પિતા બનવાના છો. એ સમાચાર મારે પહેલા તમને આપવા હતા, અને પછી બીજાને. તેથી હમણાં આ વાત ખાનગી રાખજો.
મારી વાત સાંભળીને ડોક્ટરે હસતાં હસતાં કહ્યું, “આમ તો તું લોખંડી મહિલા છે, પણ તોય યે પ્રેગ્નેંસીમાં લોહતત્વની ગોળી લેવી પડે” એમ કહી આયર્નની ગોળીઓ લખી આપી.
ઘરે આવી મેં એમ વિચાર્યું કે તમને મળવાનું ગોઠવાય પછી સૌને જાણ કરીશ. આ ઘરને વારસ મળશે એ વિચારથી સૌ કેટલા ખુશ થઈ જશે. આવનાર બાળક કદાચ ચુનીલાલ દીવાનના ખાનદાનની ત્રીજી પેઢીનું એકમાત્ર સંતાન હશે. વર્ષો પછી ઘરમાં કિલકારીઓ સાંભળીને ઉમંગભાઈ અને ચંદાબા તો ખુશીથી.. જો કે, મને તરત ખ્યાલ આવ્યો કે એમને દુખ ન થાય એ રીતે મારે વર્તવું પડશે.
પછી એકદમ વિચાર આવ્યો કે કદાચ, મારા પોતાના દાદા જ આ બાળકને જન્મ આપવાની વિરુદ્ધ હોય તો? કદાચ પપ્પાજી અને ઉમંગભાઈ ના પાડે દે તો? કદાચ તમે પણ.. ખુશખબર સૌથી પહેલા તો તમને જ આપવી છે, પણ તમને પણ ખુશ્ખબર આટલી વહેલી આપવાનો મોહ નથી કરવો.
મેં નક્કી કર્યું, હું નહીં બોલું. મારું પેટ બોલશે ત્યારે બોલશે.. એક્વાર ચાર મહિના થઈ જાય પછી તો કોઈ ડોક્ટર ગર્ભપાત માટે તૈયાર નહીં થાય! એટલે ચાર મહિના આ ખુશીને ગોપિત રાખવાનું દુ:ખ મારે ભોગવવાનું હતું. જો કે, ખુશીને છુપાવવાનું દુ:ખ એટલું ભયંકર નથી હોતું!
મેં કમલાને કહી દીધુ કે કેસના હિયરીંગ ચાલે ત્યાં સુધી હું અહીંથી ડગવાની નથી. કંટાળેલી કમલાએ કહ્યું, હું ગામ જઈ આવું. થોડા દિવસ પછી પાછી આવીશ. સારું થયું કે મહિનાઓ પૂરા થયા પણ કમલાના એ થોડા દિવસ પૂરા ન થયા.
ચાર મહિના અમસ્તા ય પેટ પર પાલવ ઢાંકી ઢાંકી મેં પસાર કર્યા. ચાર મહિના કેસના હિયરીંગ ચાલ્યા. દરેક હિયરીંગ પહેલા મેં અમારા બચાવ પક્ષના વકીલને ત્યાં જવાનું શરૂ કર્યું. એમની કેબિનમાં બે જ જણની જગ્યા હોય. એટલે પપ્પાજી અને ઉમંગ અંદર જાય, હું બહાર બેસું. દર વખતે પપ્પાજીનો એક જ સવાલ હોય, તમને ફાંસી તો નહીં થાય ને! વકીલ હસતાં હસતાં સમજાવતાં. તરંગ ગુસ્સામાં આવીને જજસાહેબ સામે જૂતું ન ફેંકે તો, વધુમાં વધુ જનમટીપ થશે.
મેં બહાર બેઠાબેઠા વકીલની રિસેપ્શનીસ્ટ માયાની સાથે દોસ્તી કરી. માયા સાથેની દોસ્તીના કારણે કેટલું જાણવા મળ્યું! રિમાંડ પર હોય, દોષી જાહેર ન થયો હોય એને અંડર ટ્રાયલ કહેવાય, અને સજાનો ચુકાદો જાહેર થઈ જાય, પછી કેદીને કન્વીક્ટેડ અથવા સેન્ટેન્સ્ડ કેદી કહીવાય. કાયદાની ભાષામાં જજે કરેલ સજાના ચુકાદાને સેંટેંસ કહેવાય. જજને માટે એક સેંટેંસ અને કેદીને માટે આખી જિંદગી!
જનમટીપ એટલે ચૌદ વર્ષ એવું ફિલ્મો જોવાને કારણે બધાની જેમ હું ય સમજતી, પણ પછી ખબર પડી કે જનમટીપ એટલે ચૌદ વરસ નહીં, જીવનભરની કેદ. સરકાર એ સજાને ઘટાડીને મીનીમમ ચૌદ વરસ સુધી કરી શકે, પહેલા કોઈ સારા દિવસે જનમટીપના કેદીઓને ચૌદ વરસ પૂરા થયા હોય તો સાગમટે છોડી મૂકવામાં આવતા હતા. પણ હમણાં હમણાં જ દરેક જનમટીપના કેદી આ કાયદાનો ખોટો લાભ ઉઠાવી નીકળી જતાં હોવાથી હવે સુપ્રિમ કોર્ટ તરફથી સરકારોને ઠપકો મળે છે. હવે આ રાહત મળવી થોડી મુશ્કેલ છે. હવે કેસ ટુ કેસ સ્ક્રુટીની કરીને યોગ્ય જણાય તે જ કેદીને જ છોડવામાં આવે છે. તેથી શબ્દશ: આ સજા મૃત્યુ સુધીની ગણાય.
ડિસ્ટ્રીક્ટ કોર્ટનો ચુકાદો લગભગ આવતા સોમવારે કે પછીના સોમવારે આવવાનો હતો. અંડર ટ્રાયલ અને કંવીક્ટેડ કેદીને મળવાના નિયમો જુદા હોય. જેલ પણ જુદી હોય. તેથી સજા જાહેર થઈ જાય એ પહેલા ફરી એકવાર મારે તમને મળવું હતું. અને ખાસ તો તમને એવા સમાચાર આપવા હતા કે જે સૌથી પહેલા આવનાર અતિથિના પિતાને જ અપાય.
કાચા કામની જેલના પ્રાંગણમાં આવી. કંઈ કેટલાય સ્ત્રીઓ, વૃદ્ધો, બાળકો એમના સ્વજનોને મળવા આવ્યા હતા. વોર્ડનને મેં નામ લખાવ્યું. મારે થોડો સમય રાહ જોવાની હતી. સામે બેઠી. દાદાની ડેલી અને ચુનીલાલ દીવાનની ડેલીની બહારની આ દુનિયા મારે માટે સાવ નવી હતી.
સામે રેક ઉપર મૂકેલા ગુજરાતી પેપરના પાનેપાનાં તો મુલાકાતીઓએ વહેંચી લીધા હતા અને ન્યૂઝપેપર રેકમાં એક અંગ્રેજી અખબાર નધણિયાતું પડ્યું હતું. એવું નથી કે મને અંગ્રેજી બહુ સરસ આવડે છે, પણ થોડુંઘણું તો આવડે એટલે સમય પસાર કરવા ‘ટાઈમ્સ’ હાથમાં લીધું.
વોર્ડનને મને જોઈ કદાચ થયું હશે કે અંગ્રેજી પેપર વાચનાર આ બહેન સાંકડેમાંકડે પંખા વગર બેઠા છે એટલે એણે મને પોતાના ટેબલની બાજુમાં એક અલગ સ્ટૂલ આપીને બેસાડી. એના ટેબલની પાછળ બોર્ડ જોઈને હું મરકી, એના પર લખ્યું હતું, “હિંદી કા પ્રયોગ કરે”. અને મને આ સ્ટૂલ અને પંખો અંગ્રેજીના પ્રયોગને કારણે મળ્યા.
પરિચય કેળવાતાં વોર્ડનને મેં પૂછ્યું, “કેદીઓને મળવા આવનારામાં વૃદ્ધો, સ્ત્રીઓ અને બાળકો કેમ વધારે છે?
વોર્ડન હસ્યો, “કેમ કે એમના પરિવારના યુવાનો તો જેલમાં છે!”
વોર્ડને મને પૂછ્યું, “તમે કોને મળવા આવ્યા છો?”
મેં તમારું નામ આપ્યું.
એ બોલ્યા, “તરંગ દીવાન બહુ શાંત અને ડાહ્યોડમરો કેદી છે પણ...”
“પણ શું?” એમ મેં પૂછ્યું હોત તો “જવા દો એ વાત” એમ કહી એ કામમાં પડી જવાનો દેખાવ કરીને વાત પડતી મૂકી દેત. તેથી હું ચૂપ રહીને માત્ર હસી.
હવે એને જ વાત ચાલુ રાખવાનું મન થયું, “એ તમારા હસબંડ છે?”
મેં હકારમાં ડોકું ધુણાવ્યું.
“અહીં મોટેભાગના ગુનેગારો વ્યસની હોય છે. જેલમાં એમને ખાવા કરતાં પીવાની ચિંતા વધુ હોય છે અને ઊંઘ આવે એ માટે સારી ગોદડી નહીં પણ સિગારેટના એક બે કસ જોઈતા હોય છે.”
પત્રકારોને જે વાત કઢાવતાં દમ નીકળે, એવી વાત એ સહજતાથી મને કહી રહ્યો હતો.
“અમે ગમે એટલી કડકાઈ રાખીએ અમારો ક્લાસ ફોર સ્ટાફ આ બધી વસ્તુઓ પૂરી પાડવામાં પાવરધો થઈ ગયો છે. અને એમને કંઈ કહેવા જઈએ તો એમના યુનિયન લીડર અમને એટ્રોસીટી એક્ટની ધમકી આપે છે”
આ બધી વાતો સાથે મારે કોઈ લેવાદેવા ન જ હોય, તેથી મને બગાસું ન આવી જાય એ માટે હું હાથ ઢાંકીને મોઢાના સ્નાયુ પર કાબૂ મેળવવાની કોશીશ કરી રહી હતી.
ત્યાં જ વોર્ડન બોલ્યો, “કામેશ મર્ડર કેસના આરોપી, તરંગ દીવાન, આવ્યો ત્યારે સૌ કેદીઓએ અમને કહ્યું કે એ તો બેવડો છે. પણ ત્રણ મહિનામાં ન એણે સિગારેટ માંગી, ન શરાબ! અમે સૌ નવાઈ પામતાં..”
મેં સુધાર્યું, “ત્રણ નહીં ચાર મહિના થયા, સાહેબ!”
“હા, મને ખ્યાલ છે, પણ છેલ્લા એક મહિનાથી એણે ફરી દારુ પીવાનું શરૂ કરી દીધું છે, તે ય દેશીની પોટલી! અને સિગરેટ ન મળે તો બીડી!”
હું વધુ કંઈ પૂછું એ પહેલા મારું નામ બોલાયું, મુલાકાતનો સમય થઈ ગયો હતો.
તમારો પહેલો એ સવાલ હતો, “શું કામ મળવા આવી?”
જવાબની રાહ જોયા વગર તમે બોલ્યા. મારા પપ્પા અને તારા દાદા વચ્ચે વાત થઈ ગઈ છે. ફાંસી થાય તો કોઈ સવાલ નથી. બધુ ઉકલી જશે. પણ જનમટીપ થાય તો હું છૂટાછેડાના કાગળ પર સહી કરી આપીશ.”
શરાબ અને બીડી વાત સાંભળીને મને આઘાત લાગ્યો હતો એ સાચું, પણ તમે આ જ રીતે વાત શરૂ કરશો, એની મને ખાતરી હતી. તેથી જવાબ હું તૈયાર કરીને લાવી હતી.
“તમે સહી કરી આપશો, એ ખરું, પણ રાજીખુશીથી થયેલા ડાયવોર્સના કાગળ પર પતિપત્ની બન્નેની સહી જોઈએ ને!”
તમે મને જોતા રહ્યા.
મેં આગળ ચલાવ્યું, “ઓકે, તમને ડાયવોર્સ જોઈતા જ હશે તો હું પણ સહી કરી દઈશ. પણ પહેલા મારી વાત સાંભળી લો!”
હવે મારી વાત સાંભળ્યા સિવાય તમારો છૂટકો ન હતો.
બદલાયેલી પરિસ્થિતિમાં નવેસરથી સેટ થવાની મારી આવડત વિશે મારે કંઈ કહેવું હતું. અને મારી પાસે પચ્ચીસ રોકડી મિનિટ હતી. તમને બરાબર સમજાવવું જરૂરી હતું એટલે મેં વિસ્તારથી વાત કરી.
“ગયા વરસે આ સમયે તો હું કુમારિકા હતી. ગામની ડેલીમાં ઉછળતી કૂદતી હતી. બેચાર વરસ સુધી પરણવાનો કોઈ નક્કર વિચાર ન હતો. પણ અચાનક દાદાજીએ મારા લગ્ન ગોઠવ્યા. મેં એ ફેરફાર સ્વીકારી લીધો. ‘બધુ બરાબર જ હશે’ એમ માની હું પરણવા તૈયાર થઈ ગઈ.
સાસરે આવી જોયું ત્યારે મારા ઉત્સાહી મનને ખ્યાલ આવ્યો કે તમારી તો મરજી નહોતી. તમારી ઈચ્છા વિરુદ્ધ, તમે કદાચ સુધરી જશો એવી પાતળી આશાથી આ લગ્ન કરવામાં આવ્યા હતા. “જોઈએ, કોઈ સુધારો આવે છે કે કેમ!” એવી આશાથી મેં પણ એ પરિસ્થિતિ સ્વીકારી લીધી.
સૌ કહેતા કે મારા પરિવાર કરતાં સો ગણા સમૃદ્ધ પરિવારમાં મારા લગ્ન થયા છે, એક જ મહિનામાં ખ્યાલ આવ્યો કે આત્મશ્રદ્ધા ગુમાવી બેઠેલા પતિને બેઠો કરવાનો છે, તે ય મારા સ્ત્રીધનથી મદદથી. આ ફેરફાર પણ મેં સ્વીકારી લીધો, અને દુકાન શરૂ કરવાની તૈયારી કરી.
સારી મહેનત કરીશું તો સારું ફળ મળશે જ, એવી શ્રદ્ધા સાથે નવું સપનું જોયું, અને ત્યાં જ તમારા હાથે આ થઈ ગયું.
અને તમે એમ ધારી લીધું કે હું આ પરિસ્થિતિ નહીં સ્વીકારું અને છૂટાછેડાના કાગળ પર તમારી સહી લઈ, ભાગી જઈશ. તમે મને ઓળખી નથી તરંગ!”
“તો? મારી રાહ જોશે. પચીસ વરસ? કે પછી ફાંસી થાય તો સફેદ સાડી પહેરવી છે મારા નામની?”
તમારા અવાજ અને ટોન સાંભળી હું ચમકી. થોડા દિવસના મદ્યપાન અને ધુમ્રપાનને કારણે ફરી તમારો સ્વભાવ વંકાઈ ગયો કે શું?
ત્યાં તો તમે જ બોલ્યા, “અને સાંભળી લે, મેં ફરી દારુ અને સિગરેટ ચાલુ કર્યા છે.”
કોઈ સત્યવાદી અને કોઈ મવાલીનો ટોન મિક્સ કરીને તો તમે જ બોલી શકો!
“બીજું?” મેં પૂછ્યું.
તમને થયું હશે કે આ ખરી માથાની મળી છે!
મહામહેનતે છોડેલું વ્યસન ફરી શરૂ થયું છે એ જાણ્યા પછી, કોઈ પત્ની એ વાતનું ચૂંથણું કરવાને બદલે “વોટ નેક્સ્ટ” પૂછે તો પતિ બધી મનોવૈજ્ઞાનિક રમતો પડતી મૂકીને સીધી વાત પર આવી જાય. એવું જ થયું.
“બહુ તકલીફ થઈ છે પપ્પાને અને ઉમંગભાઈને મારે કારણે. હું જ ન હોત તો એમનું જીવન આવું હોત? હું મારો રસ્તો લઈ ખસી જાઉં છું, તું તારો રસ્તો લઈ ખસી જા એટલે..”
“એટલે પપ્પા અને ઉમંગભાઈના જીવનની બધી ઉથલપાથલ શાંત થઈ જાય, અને મારા જીવનમાંથી પણ..”
“…તરંગ શમી જાય!” તમે મારું અધૂરું વાક્ય પૂરું કર્યું
“તો જાણી લો મારા જીવનના તરંગ એમ શમવાનાં નથી!”
અને મેં સમાચાર આપ્યા, “તમે પિતા બનવાના છો. એક તરંગનું જીવન ભલે જેલ અંદર વીતે, એ જીવનનો એક અંશ જેલની બહાર પણ પાંગરવાનો છે.”
ત્યારે તમારી હાલત જોવા જેવી હતી. ચહેરાના રંગો લહેરોની જેમ બદલાતા રહ્યા, અડધી મિનિટ એમ જ વીતી.
મુલાકાતનો સમય પૂરો થયો, અને તમે મને પૂછ્યું, “લાવણ્યા, ફરી ક્યારે મળવા આવશે?”
(ક્રમશ:)
