ગુજરાતની ધરતી પર આમ તો અનેક ગામડાઓ આવેલા છે, પણ ‘અંબા-મોજ’ જેવું ગામ તમને આખા બ્રહ્માંડમાં શોધ્યું નહીં જડે. આ ગામના નકશામાં ભલે તમને રસ્તાઓ દેખાય, પણ અસલમાં તો આ ગામ ‘જીભ’ અને ‘જઠર’ ના રસ્તાઓ પર ચાલે છે. અંબા-મોજમાં સૂરજ ઉગે ત્યારે કૂકડાની બાંગ સંભળાય કે ન સંભળાય, પણ વઘારનો ‘છમ્મ’ અવાજ અને આદુ-ફુદીનાવાળી ચાની સુગંધ તો ચોક્કસ આવે જ છે. અહીં માણસની ઓળખાણ તેના કામથી નથી થતી, પણ તે એક બેઠકે કેટલી રોટલી ખાઈ શકે છે અને દાળમાં મીઠું ઓછું છે કે વધારે, તે પારખવાની તેની શક્તિ કેટલી છે, તેના પરથી થાય છે.
આ ગામનો ચોરો એટલે કે ગામનું હૃદય. વડલાના ઘટાદાર ઝાડ નીચે સિમેન્ટનો ઓટલો, અને તેની બરાબર સામે ‘ટપુભાની કીટલી’. આ કીટલી એટલે ગામની પાર્લામેન્ટ. અહીં દેશ-દુનિયાની વાતો થાય, પણ અંતે તો વાત ફરી-ફરીને ‘આજે જમવામાં શું છે?’ તેના પર જ આવીને અટકે.
બપોરના બરાબર ત્રણ વાગ્યા હતા. ઉનાળાનો તડકો ધીમે ધીમે ઓછો થઈ રહ્યો હતો, પણ ગરમી હજી અકબંધ હતી. વડલાના પાંદડા પણ પવનની રાહ જોઈને શાંત ઉભા હતા. ઓટલા પર ગામના પીઢ ટીકાકાર, ગોવિંદ કાકા બિરાજમાન હતા. ગોવિંદ કાકા એટલે અંબા-મોજ ગામના જીવતા-જાગતા ‘ફૂડ ક્રિટિક’. તેમનું પેટ ભલે ગમે તેટલું ભરેલું હોય, પણ તેમની આંખ અને જીભ હંમેશા ભોજનમાં રહેલી ભૂલ શોધવા માટે ભૂખી જ રહેતી. તેઓ માને છે કે ઈશ્વરે તેમને પૃથ્વી પર માત્ર રસોઈયાઓની કસોટી કરવા માટે જ મોકલ્યા છે.
ગોવિંદ કાકાએ પોતાના જાડા કાચવાળા ચશ્માં નાક પર સરખા કર્યા અને હાથમાં રહેલી રકાબીમાંથી ચાનો એક ઘૂંટડો ભર્યો. ઘૂંટડો ગળા નીચે ઉતર્યો નથી કે તેમના કપાળ પર કરચલીઓ પડી ગઈ.
“એલા ટપુ!” ગોવિંદ કાકાનો અવાજ કાચ તૂટ્યો હોય તેવો તીણો હતો. “આ ચા બનાવી છે કે ગરમ પાણીમાં ખાંડ ઓગાળીને લાવ્યો છે? આમાં આદુનો તો કોઈ પત્તો જ નથી! તારી ભેંસ આજે સવારે ચરવા નથી ગઈ કે શું? દૂધમાં પાણી છે કે પાણીમાં દૂધ, એ જ નથી સમજાતું!”
ટપુભા, જે છેલ્લા વીસ વર્ષથી ચા બનાવતા હતા, તેમણે ટુવાલથી હાથ લૂછતા નિસાસો નાખ્યો. “કાકા, આ આખા ગામને મારી ચા ગમે છે, બસ એક તમને જ નથી ભાવતી. હવે આદુનો ભાવ સો રૂપિયે કિલો છે, તો શું આખું આદુ ચામાં નાખી દઉં?”
“ભાવની વાત શું કરે છે?” ગોવિંદ કાકાએ રકાબી ઓટલા પર પછાડી. “સ્વાદની વાત કર, સ્વાદની! પેલા જમાનામાં તો અમે ચા પીએ તો શરીરમાંથી થાક ઉતરી જતો, અને આ તારી ચા પીને તો ઉલટાનો થાક ચડે છે.”
ત્યાં જ ચોરાના વળાંક પરથી એક પ્રચંડ આકૃતિ આવતી દેખાઈ. સફેદ ઝભ્ભો, ખભા પર કેસરી ખેસ, કપાળે મોટું તિલક અને મૂછો એવી કે જાણે બે તલવારો સામસામે ગોઠવી હોય. આ હતા ગામના પ્રખ્યાત રસોઈયા - બટુક મહારાજ. બટુક મહારાજ એટલે સ્વાદના જાદુગર. આસપાસના પચાસ ગામમાં જો કોઈ મોટો પ્રસંગ હોય, તો રસોડું બટુક મહારાજનું જ હોય. તેઓ ચાલતા ત્યારે તેમની સાથે હીંગ, એલચી અને ઘીની એક અદ્રશ્ય સુગંધ હંમેશા ચાલતી.
બટુક મહારાજ હમણાં જ સરપંચના ઘરેથી પરત ફરી રહ્યા હતા, જ્યાં સરપંચના દીકરાના લગ્નની તૈયારીઓ ચાલી રહી હતી. આવતીકાલે જાન આવવાની હતી અને બટુક મહારાજ પર ગામની આબરૂ સાચવવાની જવાબદારી હતી.
ગોવિંદ કાકાએ બટુક મહારાજને જોયા એટલે તેમની આંખોમાં એક ચમક આવી ગઈ - જાણે શિકારીને શિકાર મળી ગયો હોય.
“આવો, આવો મહારાજ!” ગોવિંદ કાકાએ વ્યંગમાં કહ્યું. “શું વાત છે? આજે તો ચહેરો બહુ ચમકે છે. સરપંચે વધારે ઘી આપી દીધું કે શું?”
બટુક મહારાજે ઓટલા પર બેસતા ગર્વથી કહ્યું, “ગોવિંદભાઈ, ઘી તો ગીરની ગાયનું છે. અને ચમક તો હોય જ ને! કાલે એવી રસોઈ થવાની છે કે લોકો આંગળા ચાટતા રહી જશે. મેં નક્કી કર્યું છે કે કાલે ‘મોતીચૂરના લાડુ’ બનાવવા છે. એવા લાડુ કે મોઢામાં મુકો અને સીધા પેટમાં!”
ગોવિંદ કાકા ખીખિયાટા કરીને હસ્યા. આજુબાજુ બેઠેલા બે-ત્રણ લોકો પણ મજાકની રાહ જોઈને કાન સરવા કરીને બેઠા હતા.
“લાડુ?” ગોવિંદ કાકાએ મોઢું બગાડ્યું. “બટુક, તું રહેવા દે ને. તારા હાથના લાડુ એટલે શુદ્ધ સિમેન્ટના ગોળા! ગયા વખતે પેલા રમેશના લગ્નમાં જે લાડુ બનાવ્યા હતા, એ ખાઈને બે જણાને દાંતનું દવાખાનું શોધવું પડ્યું હતું. તારી રસોઈમાં હવે એ દમ નથી રહ્યો. તું હવે નિવૃત્તિ લઈ લે.”
આ સાંભળીને બટુક મહારાજનો પિત્તો આસમાને પહોંચ્યો. તેમનો ચહેરો લાલઘૂમ થઈ ગયો. એક રસોઈયા માટે તેની રસોઈની ટીકા એ સૌથી મોટી ગાળ સમાન હોય છે. તેમણે પોતાની મૂછ પર હાથ ફેરવ્યો અને અવાજમાં સહેજ કડકાઈ લાવીને બોલ્યા.
“ગોવિંદ, તારી જીભ છે કે કાતર? આખો દા’ડો બસ વાંક જ કાઢવાના? તને ખબર છે, કાલે હું જે લાડુ બનાવવાનો છું, તેમાં વપરાતું ઘી, ખાંડ અને ચણાનો લોટ મેં જાતે પસંદ કર્યા છે. અને કેસર તો કાશ્મીરથી મંગાવ્યું છે. એ લાડુ ખાવા માટે નસીબ જોઈએ, નસીબ!“
“ઓહોહો! કાશ્મીરથી કેસર!” ગોવિંદ કાકાએ ટપુભા તરફ જોઈને આંખ મારી. “ટપુભા, સાંભળ્યું? હવે તો લાડુમાં કાશ્મીરની હવા પણ ભરાશે. પણ બટુક, હું તો હજી પણ કહું છું, તારા એ લાડુ કોઈ બે થી વધારે ખાઈ શકશે નહીં. એટલા ભારે અને ચીકણા હશે કે ગળે ઉતરતા જ જીવ નીકળી જશે.”
“બે લાડુ?” બટુક મહારાજ ઉભા થઈ ગયા. હવે વાત ઈજ્જત પર આવી ગઈ હતી. “તું શું સમજે છે ગોવિંદ? મારા લાડુ અમૃત સમાન હશે. લોકો પતરાળા ચાટી જશે. અને જો તને વિશ્વાસ ન હોય, તો ચાલ લાગી શરત!”
ચોરા પર એકદમ શાંતિ છવાઈ ગઈ. ‘શરત’ શબ્દ સાંભળતા જ આજુબાજુ સુતેલા કૂતરા પણ જાગી ગયા. ગોવિંદ કાકાએ ચશ્માં નીચે ઉતાર્યા અને બટુક મહારાજની આંખમાં આંખ નાખીને જોયું.
“કેવી શરત?” ગોવિંદ કાકાએ પૂછ્યું.
“જો કોઈ માણસ...” બટુક મહારાજે શ્વાસ લીધો, “જો કોઈ માણસ એકી બેઠકે મારા બનાવેલા ૫૦ લાડુ ખાઈ જાય, તો તારે સ્વીકારવું પડશે કે મારી રસોઈ શ્રેષ્ઠ છે. અને જો ન ખાઈ શકે, તો હું આજ પછી ક્યારેય રસોઈ નહીં બનાવું, કડછી હેઠી મૂકી દઈશ!”
૫૦ લાડુ! આંકડો સાંભળીને ત્યાં બેઠેલા લોકોના મોઢા ખુલ્લા રહી ગયા. સામાન્ય માણસ જમ્યા પછી બે લાડુ ખાય, બહુ ભૂખ્યો હોય તો પાંચ ખાય. પણ ૫૦ લાડુ? એ પણ શુદ્ધ ઘીના? આ તો આત્મહત્યા સમાન હતું.
ગોવિંદ કાકા હસ્યા. “૫૦ લાડુ? બટુક, તું ગાંડો થયો છે? આખા ગામમાં એવો કયો માઈનો લાલ છે જે તારા પથ્થર જેવા ૫૦ લાડુ પચાવી શકે? ભીમ હોય તો પણ હારી જાય.”
બટુક મહારાજની નજર આમતેમ ફરી. તેમને પણ સમજાયું કે આવેશમાં આવીને તેમણે બહુ મોટો આંકડો બોલી નાખ્યો છે. પણ હવે પીછેહઠ કરવી એ મર્દાનગી નહોતી. તેમની નજર ચોરાના ખૂણામાં પડેલી એક ખાટલી પર ગઈ. ત્યાં એક મહાકાય દેહ કુંભકર્ણની જેમ ઘસઘસાટ ઊંઘી રહ્યો હતો. તેનું પેટ શ્વાસ લેતી વખતે લુહારની ધમણની જેમ ઉપર-નીચે થતું હતું.
એ હતો છગન. આખું ગામ તેને ‘છગન પેટૂ’ કહીને બોલાવતું. છગન વિશે એવી લોકવાયકા હતી કે તે જન્મ્યો ત્યારે રડ્યો નહોતો, પણ તેણે દાઈ પાસે દૂધ માંગ્યું હતું. તેના જીવનનું એકમાત્ર લક્ષ્ય હતું – ખાવું. તેને સપના રંગીન નહીં, પણ સ્વાદિષ્ટ આવતા. ક્યારેક તે જલેબીના ગૂંચળામાં ફસાયેલો હોય તો ક્યારેક ગુલાબજાંબુના તળાવમાં તરતો હોય.
બટુક મહારાજના ચહેરા પર એક સ્મિત આવ્યું. તેમણે આંગળી ચીંધીને કહ્યું, “પેલો રહ્યો મારો યોદ્ધા! છગન! જો છગન ૫૦ લાડુ ખાઈ જાય, તો?”
ગોવિંદ કાકાએ પણ છગન સામે જોયું. છગનનું પેટ જોઈને તેમને પણ થોડી શંકા ગઈ, પણ તેમનો અહંકાર મોટો હતો. “છગન? એ બિચારો તો આળસુનો પીર છે. એ શું ખાવાનો? પણ ઠીક છે. જો છગન કાલે લગ્નની પંગતમાં તારા ૫૦ લાડુ ખાઈ જાય, તો હું આખા ગામ વચ્ચે મારી મૂછ મુડાવી નાખીશ અને આજ પછી ક્યારેય કોઈની રસોઈની ટીકા નહીં કરું!”
શરત નક્કી થઈ ગઈ. બટુક મહારાજ ઝડપથી ખાટલા પાસે ગયા અને છગનને હલાવ્યો.
“એલા છગન! ઉઠ, જાગ!”
છગને આંખનું એક પોપચું ખોલ્યું. “શું છે કાકા? હજી તો સપનામાં ભજિયાં તળાતા હતા, કેમ ઉઠાડી દીધો?”
“ભજિયાં ભૂલી જા,” બટુક મહારાજે તેના કાનમાં કહ્યું, “કાલે તારે લાડુ ખાવાના છે. એક-બે નહીં, પૂરા પચાસ!”
છગન સફાળો બેઠો થઈ ગયો. “પચાસ લાડુ?” તેની આંખો પહોળી થઈ ગઈ. “કોના લગ્ન છે? અને લાડુની સાથે બીજું શું મળશે? દાળ-ભાત તો હશે ને? ખાલી લાડુથી ગળું સુકાય હોં!”
આજુબાજુ ઉભેલા લોકો હસી પડ્યા. જે માણસને ૫૦ લાડુ ખાવાની વાતથી ગભરાટ થવો જોઈએ, તે દાળ-ભાતની ચિંતા કરતો હતો!
બટુક મહારાજે છગનના માથે હાથ મૂક્યો. “બધું મળશે દીકરા, તારે જોઈએ એટલું મળશે. પણ કાલે તારે મારી આબરૂ રાખવાની છે. આ ગોવિંદિયાને બતાવી દેવાનું છે કે અંબા-મોજ ગામની ભૂખ કેટલી છે!”
ગોવિંદ કાકાએ પોતાની લાકડી લીધી અને ઉભા થયા. “જોઈ લઈશું કાલે. મને તો ડર છે કે દસ લાડુમાં તો આ છગનિયું ‘રામ બોલો ભાઈ રામ’ થઈ જશે. ટપુભા, કાલે સોડાની બોટલો તૈયાર રાખજો, જરૂર પડવાની છે.”
એમ કહીને ગોવિંદ કાકા હસતા હસતા ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. પણ ચોરા પરનું વાતાવરણ હવે ગંભીર બની ગયું હતું. આ હવે માત્ર બે વ્યક્તિ વચ્ચેની તકરાર નહોતી, પણ ‘સ્વાદ’ અને ‘ક્ષમતા’ વચ્ચેનું યુદ્ધ હતું.
સાંજ પડવા આવી હતી. ગામના મંદિરમાં ઝાલર વાગી રહી હતી. પણ બટુક મહારાજના મગજમાં તો કડાઈમાં તળાતા બુંદીના અવાજો ગુંજી રહ્યા હતા. તેમણે છગનને ઈશારો કર્યો.
“ચાલ છગન, આજે રાત્રે તારે મારા ઘરે જ સુવાનું છે. તારું પેટ કાલે ખાલી રહેવું જોઈએ. આજ સાંજનું ભોજન બંધ!”
“હેં?” છગનનો ચહેરો પડી ગયો. “જમવાનું બંધ? તો અત્યારે નાસ્તો તો મળશે ને?”
બટુક મહારાજે કપાળ કૂટ્યું. આ માણસના ભરોસે તેઓ પોતાની જિંદગીની સૌથી મોટી શરત રમવા જઈ રહ્યા હતા. શું થશે કાલે? શું છગન ખરેખર ૫૦ લાડુ ખાઈ શકશે? કે પછી ગોવિંદ કાકાની વાત સાચી પડશે?
પવનમાં એક અજીબ શાંતિ હતી, જાણે આવતીકાલના તોફાનની આગાહી કરી રહી હોય. અંબા-મોજ ગામનો ઈતિહાસ કાલે બદલાવાનો હતો. કાલનો સૂરજ લાડુના પીળા રંગ જેવો ઉગવાનો હતો.
(ક્રમશઃ ભાગ ૨ માં...)
