મારે નાનપણ થી જ પારસી કોમ સાથે થોડા સંબંધો રહ્યા છે હું નાનો હતો ત્યારે પ્રાથમિક સ્કૂલ માં એક પારસી છોકરો ફિરોજ ભણતો હતો તેનો એક દમ માયાળું સ્વભાવ તથા દિલ ની ઉદારતા આજે પણ નથી ભૂલી શકાઈ અમે લોકો ત્યારે નાસ્તા માં એક ને થાય તેટલું લઈ ને જતાં પણ ફિરોજ અઠવાડિયા માં બે થી ત્રણ દિવસ અમારા જેવા બધા મિત્રો માટે તેની બેકરી માંથી નાસ્તો લઈ ને આવતો હતો જ્યારે અમે લોકો પાંચમા ધોરણ માં આવ્યા ત્યારે તે લોકો મુંબઈ રહેવા જતાં રહ્યા ત્યાર બાદ તે હમેશા એક યાદો માં જ રહ્યો છે. મારા પિતાજી ના એક ઓળખીતા અને મિત્ર જેવા એક પારસી સજ્જન જે ત્યારે સદર વિસ્તાર માં રહેતા હતા તેમના ઘરે અવાર નવાર સાયકલ પર લઈ જતાં અને ત્યારે તેના ઘરે થી ઘણો નાસ્તો મારા માટે કાયમી આવી જતો. તો મને હમેશા પારસી ધર્મ ના લોકો એ ખુબજ આકર્ષિત કર્યા છે તો આજે આપણે આજે આ ભારત માં જેની વસ્તી 0.0005% વધી છે તેવી સહુથી નાની લઘુમતી કોમ જેણે આ દેશ પાસે કઈ ક્યારેય માંગ્યું નથી પણ હમેશા કઈક આપ્યું છે તેવી પારસી કોમ વિષે જાણીએ.
🌅 પારસી ધર્મનો ઉદભવ
પારસી ધર્મનો ઉદભવ લગભગ સવા ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલા પ્રાચીન પર્શિયા (હાલનું ઈરાન) માં થયો હતો. આ ધર્મના પ્રવર્તક હતા ઝરથુસ્ત્ર (ઝરથોસ્ટર). ઝરથુસ્ત્રએ વિશ્વને એ સંદેશ આપ્યો કે સૃષ્ટિમાં સદ્ અને દુષ્ટ એવી બે શક્તિઓ છે અહુર મઝદા (સત્ય અને સદ્ માર્ગના દેવ) અને અહ્રિમન (અસત્ય અને અંધકારની શક્તિ). માનવજીવનનો ધ્યેય એ છે કે તે “સારા વિચારો, સારા શબ્દો અને સારા કૃત્યો (Good Thoughts, Good Words, Good Deeds)” દ્વારા સદ્ માર્ગ પસંદ કરે.
એક સમય હતો જ્યારે ઝરથુસ્ત્રનો ધર્મ આખા પર્શિયન સામ્રાજ્યનો રાજધર્મ હતો. પરંતુ ઈ.સ.ની સાતમી સદીમાં જ્યારે અરબ મુસ્લિમ આક્રમણો થયા, ત્યારે ઝરથુસ્ત્રના અનુયાયીઓ ઉપર ધર્માંતરણનો દબાણ આવ્યો. તેમણે પોતાના ધર્મને બચાવવા માટે પોતાના દેશ છોડ્યો અને સમુદ્ર માર્ગે ભારત તરફ પ્રસ્થાન કર્યું.
⛵ ભારતમાં આગમન : એક નવી ધરતી, એક નવી શરૂઆત
આ પારસી શરણાર્થીઓના આગમનની વાર્તા “સંજાન ના કિસ્સા” તરીકે જાણીતી છે. લગભગ ૧૨૦૦ વર્ષ પહેલા આ પારસી લોકો ગુજરાતના દરિયાકાંઠે આવેલ સંજાન ગામે આવી પહોંચ્યા. તેઓએ ત્યાંના હિંદુ રાજા જાદવ રાણાને શરણ માગી.
રાજાએ તેમને દૂધથી ભરેલું પાત્ર બતાવ્યું — સંકેત રૂપે કહ્યું કે તેનો દેશ પહેલેથી જ ભરેલો છે.
પારસી ધર્મગુરૂ દસ્તુર નેર્યોસંગ ધવાલ એ દૂધમાં એક ચમચી ખાંડ ઉમેરી કહ્યું “અમે દૂધમાં ખાંડ જેવી મીઠાશ ભરી દેશું, પણ ભરાવ વધારશું નહીં.”
આ બુદ્ધિ અને વિનમ્રતાથી રાજા પ્રભાવિત થયો અને પારસીઓને પોતાના રાજ્યમાં વસવા દીધા.
ત્યાંથી જ પારસી લોકો ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા, આ અંગે એક પ્રકરણ મને જ્યાં સુધી યાદ છે ત્યાં સુધી ધોરણ પાંચ ના ગુજરાતી વિષય માં ભણવા માં આવતો હતો. — ખાસ કરીને નવસારી, સુરત, ભરૂચ, બોમ્બે અને રાજકોટ જેવા શહેરોમાં. તેમણે વેપાર, શિક્ષણ અને દાનધર્મમાં અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું.
🔥 રાજકોટ અને પારસી અગિયારી
જ્યાં જ્યાં પારસી લોકો વસ્યા, ત્યાં સૌપ્રથમ તેમણે અગિયારી (ફાયર ટેમ્પલ) સ્થાપી જ્યાં “પવિત્ર અગ્નિ” સદૈવ પ્રજ્વલિત રહે છે. રાજકોટના સદર વિસ્તારમાં પણ ક્યારેક પારસી સમાજનો સારો ઉપસ્થિતી વિસ્તાર હતો. અહીં બનેલી પારસી અગિયારી એક સમયે સમાજના ધર્મિક અને સાંસ્કૃતિક જીવનનું કેન્દ્ર હતી. હવે નવી પેઢી ને તો રાજકોટ માં પારસી તથા ફૂલછાબ ચોક પાસે આવેલ પારસી અગિયારી વિષે કઈ પણ જ્ઞાન નહીં હોય.
સદર વિસ્તારની શાંતિ, તથા યાજ્ઞિક રોડ પર ના અમુક સુંદર બંગલાંઓ અને અગિયારીમાંથી આવતો ચંદનનો સુગંધ તે સમયના રાજકોટના પારસી જીવનનું પ્રતીક હતું. તેઓનાં તહેવારો નવરોજ અને ખોરદાદ સેલ ધર્મિક શ્રદ્ધા અને સાદગીથી ઉજવાતા.
આજે રાજકોટમાં કદાચ માત્ર ત્રણથી ચાર પારસી કુટુંબો બાકી રહ્યા છે, છતાં તેમની સંસ્કૃતિ અને યોગદાનની છાપ હજુ પણ શહેરની ધરતીમાં ઝળહળે છે.
🩺 રાજકોટના પારસી યોગદાન : ડૉક્ટર દસ્તૂર પરિવાર
રાજકોટના પારસી સમાજે પોતાના પ્રમાણમાં ઘણું મોટું યોગદાન આપ્યું છે. ખાસ કરીને ડૉક્ટર દસ્તૂર પરિવાર શહેરના ઈતિહાસમાં વિશેષ સ્થાન ધરાવે છે. આ પરિવારના સભ્યોએ વર્ષો સુધી આરોગ્ય સેવા, માનવતા અને શિક્ષણક્ષેત્રે નિષ્ઠાપૂર્વક કાર્ય કર્યું છે. તેમની નિસ્વાર્થ સેવા અને માનવીય મૂલ્યોને કારણે રાજકોટના લોકોમાં પારસી સમુદાય પ્રત્યે ગાઢ સન્માન ઉદ્ભવ્યું.
ભારતભરમાં પણ પારસી સમાજે અવિસ્મરણીય યોગદાન આપ્યું છે:
• દાદાભાઈ નૌરોજી – ભારતના સ્વરાજ્યના પાયારૂપ વિચારક.
• જમશેદજી ટાટા – ભારતના ઉદ્યોગ ક્ષેત્રના પિતા.
• હોમિ ભાભા – ભારતના પરમાણુ વિજ્ઞાનના પ્રણેતા.
• ફિલ્ડ માર્શલ સેમ માણેકશા – 1971ના યુદ્ધના વિજયનાયક.
• જે. આર. ડી. ટાટા – ભારતીય વિમાન ઉદ્યોગના સ્થાપક.
• ફિરોઝ જહાંગીર ગાંધી – સ્વતંત્ર સેનાની અને ઇન્દિરા ગાંધી ના પતિ
• રતન ટાટા :- એક ઉધ્યોગપતિ
• અરદેશિર બુરજોરજી ગોદરેજ અને ફીરોજશા બુરજોરજી ગોદરેજ :- ગોદરેજ ગ્રુપ ના સ્થાપક
• લવજી વાડિયા :- બોમ્બે ડાઈંગ ગ્રુપ ના સ્થાપક
• ઝુબિન મહેતા :- આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રસિદ્ધ સંગીતકાર,
• બોમન ઈરાની :- ફિલ્મ અભિનેતા
• પર્સિસ ખંભાતા :- એક અભિનેત્રી
તેમના દરેક કાર્યમાં એક જ ભાવ જોવા મળે છે — સાદગી, સત્યનિષ્ઠા અને સેવા.
ભારત માટે પારસીઓનું યોગદાન
ભારતમાં તેમની વસ્તી નાની છે, પરંતુ યોગદાન અપરંપાર છે. શાળા, હોસ્પિટલ, અનાથાલય, ટ્રસ્ટ અને ઉદ્યોગ – પારસીઓએ દરેક ક્ષેત્રે પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું છે. “As honest as a Parsi” — એવી કહેવત તેમની સત્યનિષ્ઠાને ઉજાગર કરે છે. તેમણે ફક્ત ઉદ્યોગ જ નહીં, પરંતુ માનવસેવાની એવી પરંપરા સ્થાપી જે આજ સુધી પ્રેરણા આપે છે. પારસી લોકો માટે જીવનનો અર્થ હતો — કામમાં નિષ્ઠા અને સમાજ માટે સેવા. સમાજ સેવા માં
📉 ઘટતી વસ્તી : એક મૌન ચિંતાનો વિષય
વીસમી સદીની શરૂઆતમાં ભારતભરમાં પારસી વસ્તી આશરે ૧ લાખ જેટલી હતી. આજે તે ઘટીને માત્ર ૫૦થી ૫૫ હજાર જેટલી રહી ગઈ છે — મોટાભાગે મુંબઈ, પુણે અને ગુજરાતના કેટલાક શહેરોમાં વસે છે. તેના મુખ્ય કારણો આ છે:
1. લગ્ન મોડા થાય છે અને સંતાન ઓછા થાય છે.
2. વિદેશમાં વસવાટ કરનારા પારસી લોકોની સંખ્યા વધી છે.
3. અન્ય ધર્મમાં લગ્નને લઈને સમાજમાં સંકોચ છે.
4. આધુનિક જીવનશૈલીને કારણે નવા પેઢીનું પરંપરાથી અંતર વધી રહ્યું છે.
તેમ છતાં, પારસી સમાજ પોતાના અસ્તિત્વને જાળવી રાખવા માટે પ્રયત્નશીલ છે — યુવાઓ માટે કાર્યક્રમો, સંસ્કૃતિ જાગૃતિ અને વારસાને સંરક્ષિત કરવાના પ્રયાસો સતત ચાલી રહ્યા છે.
🔥 પારસી ખુદારી : સન્માન અને આત્મગૌરવ
પારસી સમાજનું સાચું પ્રતિબિંબ છે તેમની “ખુદારી” એટલે કે આત્મસન્માન અને સ્વાભિમાન. તેઓ હંમેશા સત્યનિષ્ઠા, સ્વતંત્ર વિચાર અને માનવીય મૂલ્યો માટે જાણીતા રહ્યા છે. તેઓ ક્યારેય સંખ્યાની ગર્વ નથી રાખતા, પરંતુ મૂલ્યોની ગર્વ ધરાવે છે. તેમની વાતનું વજન એવુ હોય છે કે “પારસી બોલે એટલે કાયદો” એવી માન્યતા સમાજમાં રહી છે. પ્રકૃતિ પ્રત્યેનો પ્રેમ, સાફસૂફ જીવન અને માનવતાની શ્રદ્ધા આ બધું જ તેમની સંસ્કૃતિનું મર્મ છે.
પારસી સમાજની વાર્તા એ છે એક જ્યોતની જે પર્શિયાથી ભારત આવી, શતાબ્દીઓ વીતી ગઈ છતાં આજ સુધી પ્રજ્વલિત છે. સંજાનથી લઈને રાજકોટ સુધીનો તેમનો પ્રવાસ faith, courage અને contributionની ગાથા છે.
આજે તેમની સંખ્યા ઓછી છે, પરંતુ તેમનો પ્રકાશ વિશાળ છે. તેમણે બાંધેલી શાળાઓ, હોસ્પિટલો અને સંસ્થાઓ આજે પણ તેમની સંસ્કૃતિની યાદ અપાવે છે. રાજકોટની અગિયારીની જ્યોત આજે પણ શાંતપણે દહે છે — reminding us that greatness does not depend on numbers or power, but on the light we leave behind for others.
“તેઓ શરણાર્થી તરીકે આવ્યા, પરિવાર બની રહ્યા,
આ ધરતીને મીઠાશ આપી, સેવા અને સત્યનિષ્ઠાનો દીવો પ્રગટાવ્યો.
સમય પસાર થયો, લોકો ઓછા રહ્યા —
પણ તેમનો પ્રકાશ આજે પણ અવિનાશી રીતે ઝળહળે છે.”
