जय गुरुदेव
आरत्या म्हणून झाल्या अन् भक्तगणानी दोन्ही हात जुळवून मस्तकाला टेकवीत डोळे मिटून घेतले.नेहमीच्या सेवेकऱ्यानी नित्यनेमाप्रमाणे ‘दिगंबरा दिगंबरा’ हे भजन हलक्या टाळीच्यासाथीवर म्हणायला सुरुवात केली. नवख्यांनी सरसावून त्यांच्या सुरात सूर मिळविले.हळू हळू भजनाची लय वाढत गेली. अन् अकस्मात “अवधूत चिंतन श्री बालमुकुंद गुरुदेवदत्त” किनऱ्या स्वरात उच्चारीत महाराज उठले. जवळजवळ तास दीड तास पादुकांसमोर,चांदीच्या चौरंगावर बसून राहिल्यामुळे पायात मुंग्या आलेल्या... उठून उभे राहता क्षणी त्यांची पावले लटपटली... महत् प्रयासाने देह सावरीत महाराजगाभाऱ्याच्या द्वारापाशी पोहोचले. डावा खांदा शिसवी चौकटीला रेटून सरसे होतझारीतलं गुलाबपाणी हातात घेऊन भक्तगणांच्या दिशेने सपासप उडवायला सुरुवात केली.पाणी संपल्यावर झारी ठेवून महाराज हाताने आधार घेत बाहेर आले आणि पाय पसरुनउंबऱ्यावर बसकण मारली.
केळी - सफरचंदाचे काप, डाळिंबाचे दाणे, संत्र्या-मोसंबीच्या फाका, खोबऱ्याचे तुकडे आणि खडीसाखर मिसळलेले चांदीचे तबक घेऊन हरीअण्णा पुढे सरसावला. भजनकऱ्यांना इशारा करुन भजन बंद केले. मग एक-एक भक्त नमस्कारासाठी पुढे येऊ लागला. महाराजाना नमस्कार करायची विशिष्ट पद्धती रुढ झालेली. त्यांच्या चरणावर मस्तक ठेवायचे अन् हाताचीओंजळ पसरायची. महाराजांच्या मनात आले तर भक्ताच्या मस्तकावर हाताने थोपटीत ‘बाळऽऽ काय अडचण आहे बोलऽ' असे विचारायचे. त्यांनी विचारले तरच भक्ताने आपले गाऱ्हाणे सांगायची मुभा. क्वचितच प्रसंगी काही महनीय- मालदार भक्तगणांसाठी हरीअण्णा मध्यस्थीकरायचे. ‘महाराज, भक्त अडचणीत आहे.... कृपा असावी.’ मग त्याचे गाऱ्हाणे महाराज ऐकायचे.
महिलावर्गाने डोकीवर पदर घेऊन पदराचे टोक उजव्या हाती पकडून मस्तक झुकवीत महाराजांच्या डाव्या - उजव्यापायाच्या अंगठ्यांना स्पर्श करावयाचा रिवाज असे. महाराजांच्या मनात असेल तर पृच्छाव्हायची. मात्र प्रत्येक भक्ताच्या ओंजळीत महाराज स्वहस्ते बचकभर प्रसाद टाकायचे.क्वचित एखाद्याच्या ओंजळीत तुलसी दल, बिल्वपत्र, महिला भक्तांना सोनचाफ्याचे, गुलाबाचे फूल मिळायचे. अशा वेळी महाराजांचा प्रसाद झाला. आपण गाऱ्हाणे न सांगताच महाराजांनी अंतर्ज्ञानाने ते जाणून कृपा केली असे मानण्याची रुढी असायची.
महाराजांच्या दरबारात मध्यान्ही आणि सायंकाळी आरत्या व्हायच्या. त्यावेळी महाराजांच्या अंगात बालमुकुंद गुरुदेवांचा संचार असायचा. अशावेळीच गाऱ्हाणी सांगण्याची प्रथा असायची.म्हणून अडले नडलेले प्रायः आरतीचा मोका साधून यायचे. एखाद्या नवागताने अधीरपणाने हा संकेत भंग केला... म्हणजे महाराजांनी पृच्छा न करताच त्याने गाऱ्हाणे सांगायला सुरुवात केली, अगर आरत्यांच्या वेळा सोडून दिवसभरात अधेमधे महाराजांकडे पृच्छा केली तर, तेथे कायम वावरणारे सेवेकरी हरीअण्णा, मधुभाऊ, भालू काका, महाराजांचीमानलेली बहीण आऊताई अगर नित्यनेमाने येणारी मंडळी दरबारातले रिवाज नवागताला सांगून त्याला थोपवायचे.
प्रतिवर्षी नित्यनेमाने येऊन सेवा करणारी काही मंडळी असायची. काही उच्चभ्रू भक्तगण २-४ दिवसत्यांना आपल्या बिऱ्हाडी पाचारण करायचे. अशा वेळी तिथे दरबार भरायचा. मठातल्या गाभाऱ्याबाहेर पीठावर पादुका ठेवलेल्या दिसल्या तर महाराज मठात नाहीत असे समजायचे.
महाराजांचा भक्त परिवार फार मोठा अन् सर्वदूर पसरलेला. दत्तवाडीचे बिल्डर बियाणीशेठ, सोसायटीचे चेअरमन भोबे,नगराध्यक्ष सेठी, हृदयरोगतज्ञ डॉ. साळी... किती नावे घ्यायची. संपूर्ण भारतभर कुठेकुठे महाराजांचे उच्चपदस्थ भक्त होते आणि परदेशातही. सगळे महाराजांना भरभरुन द्यायचे. कोणताही महत्वाचा निर्णय महाराजांचा सल्ला घेऊनच व्हायचा. दरआठवडा-पंधरवडयात असे अतिमहनीय भक्त कुटुंब कबिल्यासहआश्रमातल्या ‘गुरुधामात’ वावरताना दिसायचे.
एवढी उच्चपदस्थ मंडळी... आश्रमातल्या आवाराचा कचरा काढणे, दरबारातली फरशी पुसणे, महाराजांच्या शयन कक्षाची सफाई, त्यांना स्नान घालणे, पाय चेपायचेअसली कामे मन लावून करताना दिसायची. स्थानिक लोकांपैकी काही प्रतिष्ठित मंडळीत्यांच्या नित्य दर्शनाला येणारी असायची.एका विशिष्ठ वर्तुळात महाराजांना मोठा लौकीक. गोरगरीब-सामान्य माणसे आश्रमातले चकाचक वातावरण बघून काही पृच्छा न करताच बाहेर पडायचे. एखाद्याने चिकटपणा दाखविलाचतरी आठ-पंधरा दिवस दरबारात हजेरी लावूनही त्याला अनुग्रहच प्राप्त व्हायचा नाही.महाराजांचा हा लौकीकही सर्वश्रुतच !
गव्हर्नमेंट कॉन्ट्रॅक्ट मध्ये तोट्यात आलेले बियाणी शेठ.... महाराजानी त्यांच्यावर अनुग्रहकेला. पहिलेच हौसिंग सोसायटीचे काम त्यांना मिळाले. कामाचा आरंभ करण्यापूर्वी शेठनी महाराजांना फ्लॉटवर नेऊन त्यांची पुजा केली. त्यावेळपासून बियाणी शेठ वधारत चालले. सध्याचे आश्रमातले गुरुधाम. तिथे पूर्वी चारखणी घर होते. ते पाडून आताचीभव्य दिव्य वास्तू बियाणी शेठनी बांधून दिलेली. महाराजांची शोव्हरलेट डॉ. साळींनीदिलेली. मठातले इंटीरियर डेकोरेशन मध्यपूर्वेत स्थायिक झालेल्या कुलकर्णीनी करुनदिलेले. मठात महाराजांच्या बडदास्ती साठी राबणाऱ्या काही नोकरवर्गाला भरभक्कम मासिक वेतनही असेच त्यांचे कोणी सेवेकरी दरमहा न चुकता द्यायचे.
महाराज म्हणजे पूर्वाश्रमीचे बखले... कोर्टात टायपिस्ट... नोकरीवर रुजू झाल्यावर दोन अडीच वर्षांनी त्यांच्या सर्वांगावर पुरळ उठला. प्रचंड कंड सुटायचा. औषधे, मंत्राचेपाणी सगळे सगळे झाले... कंटाळलेला बखले काही पत्ता लागू न देता परागंदा झाला. सहा वर्षे झाली. या काळात त्यांनी नर्मदेची परिक्रमा केली. कुणा साधूचा त्याच्यावरअनुग्रह झाला अन् त्याला दिव्यदृष्टी प्राप्त झाली. तीन वर्षे अन्नपाणी त्याग करुनते समाधी अवस्थेत होते. जागृतावस्थेत आले तेव्हा आकाशवाणी झाली... ‘तुझी साधनापूर्ण झाली आहे. आता अडले नडलेल्या माणसांचे संकट निवारण करण्याचे कार्य कर.बालमुकुंद ही उपाधी घेऊन जनकल्याणाचे कार्य हा आता तुझा धर्म आहे... जा... तुलाअष्टसिध्दी प्राप्त आहेत... त्यांचा जपून वापर कर....’ अशी कथा त्यांनीच सांगितलेली.
जागृत झालेले बालमुकुंद अंतःप्रेरणेचे स्फुरले त्या दिशेला चालत राहिले. परागंदा झालेल्या बखलेना प्रथमओळखले ते त्यांच्या इंदूर स्थित आतेभावाने. त्यांनीच त्यांना मूळग्रामी दत्तवाडीलाआणून सोडले. गावात एस.टी.तून उतरले तेव्हा अच्यूतराव भोबे तिथे होते. कौपिनधारी, जटा-दाढी वाढलेल्या महाराजांना पाहून भोब्यांचे अष्टसात्विक भाव जागृत झाले. त्या ठिकाणीच त्यांनी महाराजांच्या पायावर लोटांगण घातले. ‘एक सप्ताहात तुझी पीडा संपेल’ महाराजांनी आशीर्वाद दिला.
भोब्यांचे सोसायटीच्या निवडणुकीला उभे रहाण्याचे प्रयत्न तेव्हा सुरु कशी चक्रे फिरली कोण जाणे... भोबे बिनविरोध निवडले गेलेच पण मेंबरशीपसाठी धडपडणारे भोबे ‘डायरेक्टर ऑफ बोर्ड’ झाले.साक्षात्कारी बाबा म्हणून ख्याती झाली ती भोब्यांमुळेच. महाराजांनी परिस्थिती व्यवस्थित हाताळीत चांगले बस्तान जमविले.
एका व्यापारी पेढीवर कारकूनी करणारे त्यांचे बंधू हरिअण्णा... नोकरी सोडून पूर्ण वेळ महाराजांना वैभवाच्या शिखरावर नेऊन पोहचविले. आश्रमाच्या शाश्वत योगक्षेमाची चोख व्यवस्था त्यांनी लावून घेतली. महाराजांची नर्मदा परिक्रमा, साक्षात्कार, अष्टसिद्धी प्राप्तीच्या कथा हरिअण्णांनीच रुढ केल्या. स्वतः महाराज आपल्या परागंदा काळाबाबत चुकूनही भाष्य करीत नसत. अगदी क्वचित ‘संचार’ असलेल्या अवस्थेत असंबद्ध वाक्ये उच्चारली जायची. त्यांचा अन्वयार्थ लावून महाराजांच्या योगसिद्धी कथा हरिअण्णांनी गठीत केलेली.महाराजांची दिनचर्या, गुरुधामाचा दिनक्रम हरिअण्णांनी नियोजनबद्ध आखलेला. महाराज सुद्धा त्यांच्या नियोजनात फारसा बदल करायचे नाहीत. हरिअण्णांना महाराजांची एवढी काळजी की, प्रत्यक्ष स्वर्गातसुद्धा अशी सुखे महाराजांपुढे हातजोडून उभी राहिली नसती.
महाराजांचा नित्य साधनेचा कक्ष, अस्सल काश्मिरी बिछायत, वारा घालायचे मोरपिसाचे पंखे, चंदनी पलंग, भोजनाचे सुवर्णपात्र हा शाही थाटमाट हरिअण्णांनी जमवलेला. दिवसातून दोन वेळा खास फलाहार,केशरी दूध, पंचपक्वान्नांचे सुग्रास भोजन... मुख शुद्धीसाठी सुकामेवा.... महिनाभराच्या रसोईचे दिवसभर पद्धतशीर नियोजन हे हरिअण्णांचे नियोजन चातुर्य ! इतकेच कशाला,महाराजांच्या ‘त्या’ सुखाची शाश्वत सोयही हरिअण्णांनी मोठ्या कौशल्याने केलेली.आश्रमात भगिनी म्हणून वावरणाऱ्या आऊताई.... वास्तवात ती हरिअण्णांची दूरची मेव्हणी.... अकाली वैधव्य येऊन चार घरी भाजीपोळी करुन तिच्या आणि महाराजांच्याशाश्वत कल्याणाची व्यवस्था हरिअण्णांनी केलेली. अगदी निकटच्या चार- दोन सेवेक-यांशिवाय ही अंदरकी बात कोणाली ज्ञात नव्हती. अधून मधून महाराजांची भेटघडवून दिली जायची. हरिअण्णा या बाबतीत फार दक्षतेने वागायचे. म्हणूनच महाराजांच्या‘या’ किर्तीचा डंका दत्तवाडीत पसरला नाही.
महाराज पूर्वाश्रमी इंटरआर्टस् पर्यंत शिकलेले. भ्रमण करुन बारा गावचे पाणी पिऊन समयसूचक हजरजबाबी भाष्यकरण्याच्या कौशल्यात चांगले पारंगत झालेले. योगायोग असा की, भविष्यात बालमुकुंद म्हणून त्यांचा पुनर्जन्म व्हावा यासाठीच असेल बहुधा पण त्यांना बासरी वादनाचाहीनाद ! अगदी जाणकार संगीतप्रेमी सुद्धा महाराजानी बासरीत फूंक टाकली तर कान देततल्लीन व्हावा असे कसब महाराजांच्या बोटांत ! कोर्टाच्या नोकरीत इंग्रजीडिक्टेशन्स घेऊन आंग्ल भाषेवर बऱ्यापैकी प्रभुत्व प्राप्त झालेले. बालपणी पाठकेलेली संस्कृत सुभाषिते... इंटरला तत्वज्ञानाच्या अभ्यासात द्वैत-अद्वैत... आत्मा असले कानावरुन गेलेले शब्द... भक्त कितीही उच्च पदस्थ असला तरी त्याच्यावर छाप पाडायला पुरेसे भांडवल महाराजांकडे असायचे. अगदीच काही न जमले तर बासरीवर थोडा वेणूरव छेडला की भक्त त्यांच्या कच्छपी लागला म्हणून समजा.
महाराजांचे घनिष्ट भक्तमटांगे कॉन्ट्रॅक्टर सा. बां. विभागात साधे रस्ता कारकून. कुठल्यातरी कामात लाच खाल्ली म्हणून अँटीकरप्शनवाल्यांनी रंगे हाथ पकडलेले. महाराज तेव्हा नुकते नावारुपास येत असलेले. धास्तावलेली त्यांची पत्नी महाराजांच्या दर्शनाला आली.आठवडाभर त्यांची सेवा केली... झरझर चक्रे फिरली. भोबे यांना महाराजांनी तंबी दिली... भोबेंचा साडू डी.एस.पी.! दत्तवाडी पोलीसठाण्यात वायरलेस गेला अन् मटांगेसुटले... महाराजांच्या कृपेने नगरपालिकेची कंत्राटे मिळत गेली अन् मटांगे वधारले.
आऊताईंचा एक भाचा अनंताअधून मधून आश्रमात यायचा. तो एस.एस.सी. ला नापासझाला. तशी पन्नास टक्के मार्क मिळविण्या इतपत बुद्धी त्याला नक्कीच होती पण नापास झाला अन् त्याचे डोके फिरले. महाराजांचा लौकिक ऐकून त्याचे वडील त्याला घेऊन आश्रमात आले. आऊताईंनी महाराजांना खास विनंती केली. डॉ.साळींच्या ओळखीने अनंतावर उपचार सुरु झाले. त्या निमित्ताने अनंता आश्रमातच राहू लागला. सटरफटर काम करायचे. दोन वेळा सुग्रास भोजन... अनंता चांगला रमला.
महिनाभर आश्रमात राहून, उपचार घेऊन अनंता ताळ्यावर आला. एक दिवस गिचमिड अक्षरात काहीतरी लिहिलेला कागद घेऊन महाराजांसमोर उभा राहीला, “महाराज, मला हे गाणेआले बघा.”खुळा मुलगा, त्याला नाराज कशाला करा, म्हणून महाराजांनी कागद घेतला, “मी सवडीने वाचून बघतो. थोडे चंदन उगाळून आण. माझे डोके रसरसते आहे." अनंता गेला अन् महाराजांनी कागदावरुन नजर फिरविली. अनंताला आलेले ते गाणे अप्रतिमच होते.
सद्‌गुरुनीबाग लावियली । तेथला मी असे माळी ॥धृ.॥
हलनिष्ठाशेत नांगरिले । किल्मिष तणा उपटियले ॥
सद्भावेबीज पेरियले । भक्ती अंकुर रुजला वेळी ॥ दृढ श्रद्धा खता घालूया । सत्वभाव जलाशिंपूया ॥
प्रेमानंदफला चाखूया । बालमुकुंद गुरु सांभाळी ॥
चंदन घेऊन आलेल्या अनंताला महाराज म्हणाले, “अनंता, कसले रे हेतुझे गाणे...! बरे असू दे. मी बघ कसे सुधारुन घेतले. तुला चालीवर म्हणता येते का बघ. मला म्हणून दाखव. बरे लागले कानाला तर आरत झाल्यावर म्हणायला सांगेन.” अनंताचे गाणेफक्त आपल्या हस्ताक्षरात उतरुन तो कागद महाराजांनी त्याच्या हाती दिला. अनंताने तासभर प्रयत्न करुन चांगली चाल लावली आणि महाराजांनी अनंताला हाक मारली. “मगाशी आम्ही गाणे दिले ना ते म्हणून दाखव. मधूभाऊ तू जरा पेटी घे.”
अनंताने पेटीच्या साथीवरगीत म्हटले. भक्तगण स्तिमित झाले. ज्ञानेश्वरानी रेड्यामुखे वेद वदविला तद्वत या खुळ्या अनंताला महाराजांनी गायला लावले. सगळे काही एवढे अवचित घडले की, महाराजांच्या चमत्कारांमध्ये नवीन प्रसंगाची भर पडली. संध्याकाळी महाराज अनंताला घेऊन फिरायलाबाहेर पडले. “अनंता, मॅट्रिकला नापास झालास नी, तुझे डोके फिरले, लोकांनी टिंगल केलेनी. पण आज पहा... आमचा वरदहस्त लाभला आणि सगळ्यानी तुझी कशी तारीफ केलेनी... हे बघ.. कधी काही असले कवन बिवन सुचले तर माझ्या खोलीत येत जा... आपणतुझे कवन सुधरुन घेऊ. अशी दहाबारा कवने मिळाली तर तुझी फैनाबाज क्यासेटच काढू की रे... एक मात्र लक्षात ठेव. कवन तुला सुचले म्हणून सांगायचे नाही... नायतर तुझे डोके फिरले अशी टिंगल करतील लोक... मी सांगतो त्यात तुझे हितच आहे....”
महाराज कवने करुवलागल्याची द्वाही फिरली. इतकेच नाही तर खुळ्या अनंताकडून त्यांनी गाऊन घेतले हे नवलही प्रसूत झाले. संध्याकाळच्या आरतीला तर सगळे स्थानिक भक्त गोळा झाले. आरती झाल्यावर अनंताने कवन म्हटले... भक्तांनी माना डोलावल्या. त्या रात्री महाराजांचा डोळा लागायला आला असता अनंता खोलीत आला. महाराजांच्या मेजावरच्या डायरीत नवीन गीताची भर पडली....
“सांजवेळ झालीधेनू हंबरली। वत्साच्याओढीने घराकडे आली॥’’
आठ पंधरा दिवसांच्याअवधीत अशी पंचवीस गीते तयार झाली. प्रत्येक गीतामध्ये काहीही करुन ‘बालमुकुंद गुरु’हेशब्द घालायला महाराज विसरले नाहीत. पुढे पुढे तर ही गोष्ट लक्षात आल्यावर अनंता स्वतःहून ते शब्द पद्यात गोवूनच गीत रचू लागला. नवनवीन पदे होऊ लागली तशी महाराजांच्या एका भक्ताने स्फूर्ती घेतली. नामवंत गायकांच्या संचात त्या गीतांच्या दोन कॅसेट निघाल्या.
महाराजांच्या रचनांचा ‘उपदेशगीतामृत’ काव्यसंग्रह सुद्धा प्रसिद्ध झाला. प्रत्येक गीताला साजेसे रंगीत चित्र, गुळगुळीतकागद,बियाणीशेठनी सगळा भार उचलला. महाराजांच्या दरबारात कॅसेट अन् पुस्तक विक्रीचा नवीन विभागसुरु झाला. महाराजांचे निस्सिम भक्त कॅसेट, पुस्तक खरेदी करायचेच पण त्याचे छापील मूल्यही महाराजांची किंमत होईल म्हणून खिशात हात घालून येतील तेवढ्या नोटा काऊंटरवर ठेवायचे !
सगळे काही एवढे बेमालूमझाले की आता प्रत्यक्ष अनंताने या रहस्याचा भेद करायचा प्रयत्न केला असता तरभक्तांनी खोटारडा म्हणून त्याची पाद्यपूजा केली असती. गुरुधामात अनंताची वट मात्रभलतीच वाढली. महाराज त्याला जातीनिशी आपल्या खोलीत बोलावून घ्यायचे. अनंता आता गुरुधामातला अविभाज्य घटक बनला.
पाचसहा वर्षे मागे पडली. अनंताच्या सेवेचे चीज झाले. महिना दीड, दोन हजाररुपये त्याच्या गाठीला जमायचे. घरची मंडळी निर्धास्त झाली. दरम्यानच्या काळातआवडाक्काना गर्भाशयाचा काही आजार झाला. मोठी शस्त्रक्रीया झाली. खर्च अर्थातच महाराजांनी भक्तांकरवी करविला. दगदग सोसत नाही म्हणून आवडाक्का गुरुधाम सोडून भावाकडे... अनंताच्या वडिलांकडे रहायला गेल्या. त्या जाऊन ७-८ दिवस झाले अन्महाराजांचे स्वास्थ्य बिघडले. म्हणजे तब्बेतीने ते ठणठणीत... पण नित्य देहभोग भागेना म्हणताना त्यांची तळमळ वाढली. आडून आडून ही गोष्ट त्यांनी हरिअण्णांच्या कानी घातली पण त्यांच्याकडूनही काही हालचाल दिसेना.
महाराज मोठे हिकमती... दीर्घ चिंतन करुन त्यांनी नामी उपाय योजला. अनंताच्या लग्नाचा घाट त्यांनी घातला. निकटवर्ती भक्तांना तेअनंतासाठी मुलगी शोधायची गळ घालू लागले. अनंताच्या निरंतन चरितार्थाची सोय म्हणूनमोठी रक्कम त्याच्या नावे आपण ठेवू अशी तयारीही दाखविली. महाराजांचे काम... पण अडचण मोठी होती. अधून मधून डोके फिरणाऱ्या या पोराला कोणता बाप मुलगी देणार? पण योग जुळूनआला. दूर कर्नाटकातला वधूपिता पैशाच्या आमिषाला बळी पडला. मोठा दणका उडाला अन्अनंता चतुर्भुज झाला. अनंताच्या कार्याला झाडून सगळे भक्त हजर झाले. अहेराचा ढीग बघून अनंताचे आईवडिलही चाट पडले. अनंताची पत्नी कमला काही रुपसुंदरी नव्हती पणअनंताला साजेशी होती.... वैगुण्य एकच कमला मुकी होती !
गुरुधामातल्या एका खोलीतअनंताचा संसार सुरु झाला. कमला गुरुधामातल्या झगमगाटाने दिपून गेली. महाराज जातिनिशी तिची वास्तपुस्त करायचे. कमला सुद्धा आदराने त्यांची सेवा करायची,त्यांच्या पूजेअर्चेची तयारी, फराळाची थाळी नेऊन देणे, बैठकीची खोली नीटनेटकी ठेवणे... अर्थात तिचा हेतू मात्र निर्व्याज.... पित्याएवढ्या आदराने तीसारे काही करायची. महाराजांचा हेतू हरिअण्णांनी ओळखलेला... कमला महाराजांच्याआसपास वावरत असली की ते कटाक्षाने दूर रहायचे. इतर माणसांनाही तिकडे फिरकू द्यायचे नाहीत. महाराजांचा मार्ग निर्वेध... ते फक्त संधीची वाट पहात राहीले.
दोन महिने उलटले अन् अचानक अनंताचे सर्कटच चाळवले. तो घुम्यासारखा रहायला लागला. मध्येच हातवारे काय करायचा... काहीबाही पुटपुटत रहायचा... कमलेला काहीच समजेना. तिने रडत रडत खाणाखुणा करुन महाराजांना विचारायचा प्रयत्न केला. महाराजांनी तिच्या डोक्यावर थोपटून गाभाऱ्याकडे बोट दाखविले. कमला पादुकांच्या पाया पडून आली. महाराजांपुढे संधी चालून आलेली पण भक्तांची वर्दळ जरा अधिक झालेली म्हणताना ते गप्प होते. दोन तीन दिवसा नंतरची गोष्ट. महाराज मंचकावर तक्ताला रेलून बसले असता अवचित हरिअण्णा आले. “महाराज, अनंताची तब्बेत आज ठीक नाही. त्याला दोन झोपेच्या गोळ्या दिल्यायत. पाचदहा मिनिटात तो गाढ झोपेल....”नेमके बोलून ते निघून गेले. महाराज मनात काय ते उमजले.
थोड्या वेळाने महाराजांसाठी आटीव दूध भरलेला चांदीचा पेला घेऊन कमला खोलीत आली. पेला ठेवून कमला माघारी वळणावर एवढ्यात महाराज उठले. तिला बसायची खूण करुन ते दाराकडे निघाले.दाराला आतून कडी लावून महाराज मागे वळले... काहीच अर्थबोध न होऊन कमला विस्फारीत नेत्रांनी पहातच राहिली. आता मार्ग निर्वेध झालेला... महाराज मंद मंद पावले टाकीत कमलेच्या दिशेने निघाले. कमलाचा काय प्रतिसाद मिळेल, काहीच अंदाज त्यांना नव्हता. हरिअण्णांनी सगळा बेत जुळवून आणलेला आहे म्हणून ते निर्धास्त.तरीही आतला आवाज बाहेर जाऊ नये म्हणून भक्तिमहिमा कॅसेट लावून त्यांनी व्हॉल्यूमचा नॉब फिरविला.
ओशाळे हसत लघळपणाने कमलेचा हात धरायला महाराज सरसावले... त्यांची नजर... बंद दरवाजा... महाराजांचा हेतू कमलेने पुरता ओळखला... हात जोडीत गयावया केल्यासारख्या खुणा करीत तीदरवाजाकडे जाऊ लागली. आता महाराज चवताळले... त्यांनी तिचा पदर खेचला मात्र....संस्कारीत वातावरणात वाढलेल्या कमलेला त्यांची मनस्वी घृणा आली... चवताळलेल्या वाघिणी:प्रमाणे तिने महाराजांवर हल्ला केला. दोन्ही हातानी त्यांचा गळा आवळीत तिनेअसा झटका दिला की महाराज तोल जाऊन मेजावर कोसळले. मग तिने टेपरेकॉर्डर उचलला अन्महाराजांच्या डोक्यावर दोनतीन फटके मारले.
कमला दार उघडून बाहेर पडली अन् आपल्या खोलीच्या दिशेने धावत सुटली. महाराजांच्या खोलीसमोर कॅरिडॉरच्या कोपऱ्यात दबा धरुन राहिलेल्या हरिअण्णांनी तिला पाहिले. ते धावतच महाराजांच्या खोलीत गेले. महाराजांच्या मंचका शेजारी रॅकमध्ये ठेवलेली पुस्तके, सटरफटर सामान त्यांनी खाली टाकले अन् बोंबाबोंब सुरु केली. मिनिटभरातच सेवेकरी मंडळी, नोकर धावतआले. कमला चोरी करायला महाराजांच्या खोलीत आली... महाराज झोपलेले. खुडखुडते कायम्हणून पहातात तर हिची उसका उसकी चाललेली... त्यांनी रोखले तर त्यांनाच ढकलून तीबाहेर पळाली... हरिअण्णांचे बोलणे सर्वांना खरे वाटले.
सगळी माणसे कमलेच्या खोलीकडे धावली. दारावर ठोठावूनही दार उघडेना म्हणताना कुणीतरी पहार आणून झडपाच्या बिजागरी उचकटल्या अन् दार उघडले. अनंता निःश्चेष्ट पडलेला अन् त्याच्या उशाशीदोन्ही हातानी तोंड झाकून कमला रडत बसलेली. डॉ. साळींना फोन केला. महाराजांच्या डोक्यावर पडलेली खोक स्वच्छ करुन बँडेज केल्यावर त्यांनी अनंताला तपासले. त्यानेअफू वा तत्सम अंमली पदार्थ घेतला असेल असे निदान त्यांनी केले.
नवऱ्याने डोके फिरले म्हणून डल्ला मारुन माहेरी पळायचा कमलेचा बेत असावा असा काही-बाही निष्कर्षनिघाला. काही जणांनी पोलिसांना बोलवायचा सल्लाही दिला. धूर्त हरिअण्णा म्हणाले, “किती झाले तरी अनंता महाराजांना मुलासारखा. हौसेने त्याचे लग्नही केले त्यांनी. ही बयाउलट्या काळजाची निघाली. असो... उगाच गावभर अब्रूचे धिंडवडे नको. त्यापेक्षा उद्या:सकाळी नवरा बायकोला गुरुधामाबाहेर पिटाळून लावूया... नस्ता बैदा नको...” सकाळी खूपउशीराने अनंता उठला. तो आपल्याच तंद्रीत... कुणीतरी त्याला चंबूगबाळे आवरुन 'चालताहो' असे फर्मान सोडले. बॅगा भरुन झाल्यावर कमला त्याला हात धरुन ओढू लागली. अनंतातिच्या सोबत निघाला.
महाराज मात्र खरेच दयाळू... “हरिअण्णा, झाले गेले जाऊंदे... कसाही असला तरी अनंता माझा सेवेकरी... त्याला पाच हजार रुपये द्या... तो भोंदलेला आहे... उगाच कुठेतरी भरकटत गेला तर नसती आफत. दोघांनाही गाडीत घालून घरापर्यंत सोडून या....” नोकरानी तत्परतेने महाराजांच्या हुकूमाचीअंमलबजावणी केली अन् अनंता कमलेसह मठातून बाहेर पडला. झाल्या प्रकाराचा महाराजांनी मात्र चांगलाच धसका घेतला. स्त्रीचा प्रतिकार इतका तीव्र असू शकेल अशी महाराजांना:कल्पनाही नव्हती. कमलेची आठवण झाली तरी त्यांच्या छातीत कळ उठायची...
महिनाभराने अनंताने गाडेरुळावर आले. तो चांगला नॉर्मल झाला. एकाच दिवसात त्याला घरचा कंटाळा आला.गुरुधामात जायची इच्छा अनावर झाली. त्याने आईकडे हा विषय काढला. कमलेने गुरुधामात केलेली आगळीक आईने त्याच्या कानी घातली. अनंताचा पारा चढला. तो खाणाखुणा करुन कमलेला जाब विचारु लागला. खूप वेळ नवरा बायकोची वादावादी झाली. महाराजांची आगळीक,त्यांनी केलेली अगोचरी मागणी सारे काही व्यक्त करण्याचा तिने प्रयत्न केला. कसे कोण जाणे पण काय प्रसंग तिच्यावर गुदरला याचे दृष्य अनंताच्या अंतःचक्षूसमोर साकार झाले.
गुरुधामातल्या पाच-सहावर्षांच्या त्याच्या रहिवासामध्ये महाराजांचा लंपट स्त्रैण स्वभाव त्यालाहीउमगलेला... पण पुत्रासमान मानलेल्या अनंताच्या बाबतीत अशी काही आगळीक ते करु धजावतील अशी शंकाही त्याला का यावी? तसेच त्यांचे वय पाहता वासनेची जागृतीच कशीझाली याचे आश्चर्य त्याला वाटले. कमलेचे व्यंग, तिची असहाय्यता यांचा गैरफायदाघेणारा हा नराधम... नीच... महाराज.... अनंताची कानशिले गरम झाली. हाताच्या मुठीवळू लागल्या. पण खूप संयमाने भावनावेग आवरुन त्याने एक बेत योजला.
दोन दिवसानी सकाळीचअनंता अन् कमला घराबाहेर पडली. “आम्ही गुरुधामात जाऊन येतो... मला इथे चैन पडायचीनाही.” असे आईला सांगून अनंता स्टँडकडे चालू लागला. नवरा कुठे जाणार कमलेला माहितनव्हते. एक दोन वेळा तिने खाणाखुणा केल्या पण डोळे वटारुन अनंताने तिला गप्प बसविले.दत्तवाडी स्टँडवर गाडी थांबली. कमलेला खूण करुन अनंता खाली उतरला. खाली उतरुन आजूबाजूला पाहिल्यावर नवरा आपल्याला कुठे घेऊन जाणार आहे कमलेने ओळखले. त्याच्याखांद्याला स्पर्श करुन तिने हात जोडले. कृपा करुन गुरुधामात जाऊया नको... वाटेल तेकष्ट मी काढीन... उपाशी राहीन पण महाराजाचे तोंड पहाणे नको... अनंताला कसे पटवून द्यावे तिला कळेनासे झाले.
कमलेच्या हातावर थोपटल्यासारखे करुन त्याने काय खाणाखुणा केल्या ते कमलाच जाणे. पण ओठ आवळून तिने पावले उचलली. दोघे गुरुधामात पोहोचली तेव्हा आरत्या सुरु झाल्या होत्या. दत्ताची आरती, पंचायतनाची आती झाली अन् ‘घालिन लोटांगण’ सुरु झाले. आरत्या संपल्या आणि रिवाजाप्रमाणे हलक्या टाळ्यांच्या गजरात “दिगंबरा दिगंबरा’ भजन सुरु झाले. भजनाचीलय हळूहळू वाढत चालली. “अवधूत चिंतन श्री बालमुकुंद गुरुदेव दत्त” किनऱ्या स्वरातआरोळी ठोकीत महाराज उठले. डुलत डुलत ते गाभाऱ्याच्या द्वारापाशी आले. चौकटीला रेलून तोल सावरीत चांदीच्या झारीतील पाणी भक्तांवर सपासपा शिंपडू लागले. नेमक्या त्याचवेळी ‘सद्‌गुरुंनी बाग लावियली’ हे महाराजांचे आवडते गीत अनंताने सुरु केले.महाराज दचकले अन् भुवया उंचावीत त्यांनी अनंताकडे पाहिले. तो तल्लीन होऊन पद आळवूलागला. महाराजांनी हात उंचावल्यासारखे करुन डोळे मिटून घेतले. दोन चरण म्हटल्यावरअनंता भक्तगणाना बाजूला सारीत महाराजांच्या सन्मुख ठाकला. त्याने तिसरे कडवे नवीनचजुळवले...
“वासनेचेबीज रोवियले
अनीतीच्याजले शिंपियले
विषवल्लीकोंब बघ फुटले
छेदीअनंत हा तत्काळी....”
ओळींचा अर्थ ध्यानी येऊन:भक्तगण चमकून एकमेकांकडे पाहू लागले. धृपद आळवून महाराजांना अभिवादन करीत अनंतानेपॅटच्या खिशात हात घातला. काय होतेय हे कळण्यापूर्वीच चाकूचे पाते उघडून चौकटीला ओठंगलेल्या महाराजांच्या छातीत-पोटात त्याने सपासप वार केले.महाराज केळीच्या खांबासारखे धाडकन आडवे झाले. त्यांच्या छाताडावर पाय ठेवून अनंता खाली वाकला आणित्यांच्या गळ्यात चाकूचे पाते रुतवीत निम्मा कंठ भाग चराचरा कापून काढला. शांतपणे चाकू उपसून पॅंटवर पुसून पाते स्वच्छ करीत तो पादुकांसमोर गेला. पादुकांवर चाकू ठेवून समोरच्या तबकातली ओंजळभर फुले त्यावर टाकली आणि विनम्रभावाने तो नतमस्तक झाला.
: ***********
