લ્હાણી ની વિધિ નો ઇતિહાસ
ભાગ 2 લગ્ન નક્કી કરવાની વિધિ
લેખિકા
Mansi Desai
Desai Mansi
Shastri
🔹 અન્ય નામો
લગ્ન લેખન
લગ્ન નિશ્ચય
લગ્ન સંકલ્પ
નિશ્ચય પત્ર
(શાસ્ત્રીય નામ) વિવાહ સંકલ્પ
📜 ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ (History)
પ્રાચીન ભારતના સમાજમાં લગ્ન માત્ર સામાજિક ઘટના નહોતી,
👉 તે એક ધાર્મિક સંસ્કાર (સંસ્કાર) હતો.
વાગ્દાન (સગાઈ) પછીનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ પગથિયો હતો
➡️ લગ્ન નિશ્ચય, જેમાં લગ્નની તિથિ, મુહૂર્ત અને નિયમો નક્કી થતા.
📖 શાસ્ત્રીય ઉલ્લેખ (પ્રમાણિક ગ્રંથો)
🕉️ 1️⃣ ગૃહ્યસૂત્રો
(આશ્માયન, બૌધાયન, આપસ્તંબ)
આ ગ્રંથોમાં લખ્યું છે:
“વિવાહ માટે સંકલ્પ વિના કરાયેલ ક્રિયા અધૂરી ગણાય.”
➡️ લગ્ન પહેલાં સંકલ્પ કરવો આવશ્યક માનવામાં આવ્યો છે.
🕉️ 2️⃣ મનુસ્મૃતિ – અધ્યાય 3
મનુસ્મૃતિમાં ઉલ્લેખ છે કે:
લગ્ન પહેલાં
✅ કન્યા–વરનું ગોત્ર
✅ કુળ
✅ તિથિ
✅ મુહૂર્ત
જાહેર કરવું જોઈએ.
➡️ આ જાહેર જાહેરાત જ લગ્ન લેખન છે.
🕉️ 3️⃣ નારદ સ્મૃતિ
અહીં સ્પષ્ટ કહે છે:
“નક્કી કરેલા લગ્નથી પલટો મારવો અધર્મ ગણાય.”
➡️ એટલે લગ્ન નિશ્ચય કાનૂની અને ધાર્મિક પ્રતિબદ્ધતા હતો.
🧾 પ્રાચીન કાળમાં લગ્ન નિશ્ચય કેવી રીતે થતો?
બંને કુટુંબોના મુખ્ય પુરુષો હાજર
પંચાંગ જોઈને શુભ મુહૂર્ત નક્કી
પંડિત દ્વારા
તિથિ
વાર
નક્ષત્ર
લગ્નયોગ
જાહેર કરવામાં આવતો
અક્ષત, જળ અને દીવો સાક્ષી રાખવામાં આવતા
આ વિગતો ભોજન પહેલા જાહેર કરાતી
➡️ લખાણ નહીં, પરંતુ મૌખિક સંકલ્પ હતો.
📜 “લેખન” શબ્દ ક્યાંથી આવ્યો?
જ્યારે રાજાશાહી અને લખિત દસ્તાવેજોની પરંપરા વધી, ➡️ ત્યારે લગ્નની તારીખ લખિત રૂપે નોંધવા લાગી
આથી નામ પડ્યું: 👉 લગ્ન લેખન
🔔 ધાર્મિક અને સામાજિક મહત્વ
લગ્ન નિશ્ચય પછી
❌ લગ્ન ટાળવા અશુભ
❌ તોડવું પાપ
બંને પરિવાર આર્થિક અને સામાજિક તૈયારી શરૂ કરે
સમાજમાં લગ્ન જાહેર રીતે માન્ય બને
💡 આધુનિક સમયમાં રૂપાંતર
પ્રાચીન
આજકાલ
પંચાંગ સંકલ્પ
કાર્ડ છપાવવું
મૌખિક જાહેર
વોટ્સએપ આમંત્રણ
દેવતા સાક્ષી
સામાજિક જાહેરાત
સંકલ્પ માટે સામગ્રી (What exactly is decided?)
લગ્ન નિશ્ચયમાં નીચેના મુદ્દાઓ નક્કી થતા:
✔️ વિધિનું મૂહૂર્ત (શુભ સમય)
✔️ તિથિ, નક્ષત્ર, દશા
✔️ વર-કન્યા સમાન ગ્રહોની વાત
✔️ પરિવારના મોટા અને વર-વધૂના પુરુષોના સંકલ્પ
✔️ કુંડળી મેળખાવવાની જરૂર હોય તો
➡️ જીવનસંગીનો અભિપ્રાય
📌 આ બધું પ્રાચીન ગ્રંથોની પદ્ધતિ પ્રમાણે નક્કી કરાયું.
🟣 2. ગ્રંથોમાં શું કહેવામાં આવ્યું? (Quotes & Logic)
પ્રાચીન શાસ્ત્રો માત્ર તિથિ જ નહીં, પરંતુ આ બાબતો ખુલાસે કરે છે:
લગ્ન વિશેનું નિશ્ચય વિદ્વાનો સંકલ્પ છે
લેબલ-આધારિત નહીં, પરંતુ ધાર્મિક દેખરેખ
જીવનસાથી પસંદ કરતી વખતે
✔️ વવય
✔️ સ્વભાવ
✔️ વૃતા
✔️ કુળ
આ બધાને ધ્યાનમાં રાખવું
👉 એટલે “લગ્ન નિશ્ચય” માત્ર દિવસ કે સમય નક્કી કરવો નહીં,
➡️ બંને પરિવાર, જીવનસાથી સંબંધિત પુરતી તૈયારી કરવી —
સમાજ, પરંપરા, સંતાન અને ધર્મ અંગે.
🟣 3. શાસ્ત્રવિદોની વ્યાખ્યા
પ્રાચીન વિવાહનું નિશ્ચય એક
🌸 સંસ્કાર + બંધન + સમાજ માટે જાહેર સંકલ્પ
તું માનવામાં આવતું.
શાસ્ત્ર કહે છે:
જે સબંધ એકવાર નિશ્ચિત થાય,
તે જીવંત સંબંધ જેટલો મજબૂત હોય.
આથી નિશ્ચયને આગળનું સ્તર મળે છે.
🟣 4. આધુનિક વિધિ સાથે લાગતો સંબંધ
આ દિવસે આજે અમે often કરીએ છીએ:
🔹 લગ્ન કાર્ડ છાપવો
🔹 મુહૂર્ત શંખ દ્વારા જાહેર
🔹 ડિજિટલ સંદેશ
🔹 પહેલેથી સત્તાવાળાઓ / હોલ બુક
📌 પરંતુ મૂળ વિચાર
➡️ એકબીજાના પરિવારો વચ્ચે સામાજિક અને ધાર્મિક સંકલ્પ છે.
🟣 5. ઘેર-ઘેર થવાના તફાવત
કેટલાક પ્રદેશોમાં આ વિધિ માં હોરોસ્કોપ મેચિંગ સુધી મર્યાદિત હોય,
જ્યાં ઉત્તર ભારત માં વિશેષ nadr હોય.
જ્યાં જ્યારે
👇
🔹 દક્ષિણ ભારત
🔹 ગુજરાત
આ જગ્યાઓમાં
➡️ મુહૂર્ત + પરિવાર સંકલ્પ પર વધુ ભાર છે.
🕉️ 1️⃣ ગૃહ્યસૂત્રો (અતિ મહત્વપૂર્ણ)
📖 આશ્માયન ગૃહ્યસૂત્ર
📖 આપસ્તંબ ગૃહ્યસૂત્ર
📖 બૌધાયન ગૃહ્યસૂત્ર
🔹 આ ગૃહ્યસૂત્રોમાં વિવાહની ક્રમવાર પદ્ધતિ આપેલી છે.
👉 અહીં સ્પષ્ટ ક્રમ છે:
વાગ્દાન (સગાઈ)
વિવાહ સંકલ્પ / નિશ્ચય
કન્યાદાન
હસ્તમેળાપ
📌 એટલે લગ્ન નિશ્ચયને અલગ અને આવશ્યક વિધિ તરીકે માન્યતા છે.
🕉️ 2️⃣ મનુસ્મૃતિ
📖 મનુસ્મૃતિ – અધ્યાય 3 (વિવાહ સંસ્કાર)
મનુસ્મૃતિમાં ઉલ્લેખ છે કે:
લગ્ન પહેલા
✔️ વર–કન્યાના કુળ
✔️ ગોત્ર
✔️ તિથિ
✔️ મુહૂર્ત
જાહેર થવા જોઈએ.
👉 આ જાહેર ઘોષણા જ લગ્ન નિશ્ચય / લેખન નું શાસ્ત્રીય સ્વરૂપ છે.
🕉️ 3️⃣ નારદ સ્મૃતિ
નારદ સ્મૃતિમાં કહેવામાં આવ્યું છે:
“નક્કી થયેલા લગ્નથી પાછા ફરવું ધર્મવિરુદ્ધ છે.”
📌 આથી સાબિત થાય છે કે
➡️ લગ્ન નિશ્ચય કાનૂની અને ધાર્મિક બંધન હતો.
🕉️ 4️⃣ પારાશરસ્મૃતિ
પારાશરસ્મૃતિ મુજબ:
એકવાર લગ્ન સંકલ્પ થયા પછી
તે તોડવો પાપ અને દોષકારક માનવામાં આવે છે.
👉 એટલે સંકલ્પ વિધિનું ધાર્મિક વજન ઘણું ઊંચું હતું.
🕉️ 5️⃣ કાત્યાયન સ્મૃતિ
આ ગ્રંથમાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે કે:
કલિયુગમાં પણ
લગ્ન સંકલ્પ અને નિશ્ચયનું પાલન ફરજિયાત છે.
🕉️ 6️⃣ ગૌતમ ધર્મસૂત્ર
ગૌતમ ધર્મસૂત્રમાં વિવાહના પગથિયાં દર્શાવતા:
પહેલા નિશ્ચય
પછી વિવાહવિધિ
ક્રમ દર્શાવવામાં આવ્યો છે.
📜 “લેખન” શબ્દનો ગ્રંથસંબંધ
📌 વેદિક કાળમાં:
મૌખિક સંકલ્પ હતો
📌 ઉત્તર વૈદિક / સ્મૃતિ કાળમાં:
લગ્નની તારીખ, શરતો લખિત રાખવાની પરંપરા શરૂ થઈ
➡️ તેથી નામ પડ્યું લગ્ન લેખન
આ બાબત સ્મૃતિ ગ્રંથો અને લોકાચારમાં સ્પષ્ટ જોવા મળે છે.
✅ એક નજરે સંપૂર્ણ યાદી
ક્રમ
ગ્રંથ
1
આશ્માયન ગૃહ્યસૂત્ર
2
આપસ્તંબ ગૃહ્યસૂત્ર
3
બૌધાયન ગૃહ્યસૂત્ર
4
મનુસ્મૃતિ
5
નારદ સ્મૃતિ
6
પારાશરસ્મૃતિ
7
કાત્યાયન સ્મૃતિ
8
ગૌતમ ધર્મસૂત્ર
"લગ્ન સંસ્કાર" આ વિષય ઉપ્પર આવનારી મારી દરેક પોસ્ટ કોપીરાઈટ હેઠળ છે તો કોપી પેસ્ટ ના કરશો શેર કરી શકશો જો કોપી કરશો તો કાનૂની પગલા થશે
#અનેરી
#લગ્નવિધિ
#લગ્નસંસ્કાર
#ભારતીયસંસ્કાર
#અનેરી #ઇતિહાસ
#શાસ્ત્રીયપરંપરા
#હિંદુવિધિ
#ગ્રંથઆધારિત
#લગ્નવિધિ
#લગ્નસંસ્કાર
#ભારતીયસંસ્કાર
#અનેરી #ઇતિહાસ
#શાસ્ત્રીયપરંપરા
#હિંદુવિધિ
#ગ્રંથઆધારિત
#ધર્મસંસ્કૃતિ
#ભારતીયઇતિલગ્ન
#ગુજરાતીસાહિત્ય
#લેખિકા
#માનસીદેસાઈશાસ્ત્રી
#સંસ્કૃતિલેખન
#સંસ્કૃતિલેખન
#Booklover
#Storylover
#Historylover
