વર્ષ હતું 1991-92. આ બે વર્ષ ગુજરાત માટે એક ભયાવહ સમયગાળો બનીને આવ્યા હતા – ભયંકર દુષ્કાળ. સમગ્ર ગુજરાતમાં પાણી અને ઘાસચારાની અછત હતી, પરંતુ તેની સૌથી વધુ અને કાળી અસર કચ્છ પ્રદેશ પર પડી હતી. ધરતીકંપ પહેલાંનું કચ્છ મુખ્યત્વે ખેતી અને પશુપાલન પર નભતું હતું, અને જ્યારે આ બંને આધારસ્તંભ તૂટ્યા, ત્યારે જીવન નિર્વાહ માટે લોકોએ પોતાના વતનને છોડવું પડ્યું.
એવા જ સમયે, કચ્છના અબડાસા વિસ્તારમાં આવેલા વીંઝાણ ગામથી એક માલધારી પરિવાર, મનોરજી વેલાજી જાડેજા, તેમનું વહાલામાં વહાલું ગૌધણ લઈને દુષ્કાળ ઉતારવા માટે સ્થળાંતર કરીને મારા મોસાળના ગામ ચમારડી આવી પહોંચ્યા. ચમારડી ડુંગરાળ વિસ્તાર અને વિપુલ પ્રમાણમાં મળી રહેતા ઘાસચારાને કારણે આ ગોપાલકો માટે એક આશ્રયસ્થાન બન્યું. તેઓ અહીં ખીમાં ભગતની ગૌશાળામાં સતત બે વર્ષ સુધી રહેલા.
બાળપણની નિર્દોષ મંડળી અને માલધારી પ્રેમ
અમારી બાળકની રખડુ ટોળી માટે આ કચ્છી માલધારીઓનું આગમન એક નવીન ઘટના હતી. અમે ક્યારેક આ અજાણ્યા મહેમાનો પાસે બેસવા જતા. કઠોર જીવન જીવતા આ પરિવારોની સાદગી અને તેમના પશુઓ પ્રત્યેનો પ્રેમ અમને ખેંચી લાવતો. એ સમયે અમને વાપરવા મળતા આઠ આના (જે એક રૂપિયાનો અડધો ભાગ હતો અને હવે ચલણમાં નથી) અને રૂપિયા અમે ભેગા કરતા. એ નિર્દોષ મૂડીમાંથી અમે ચા અને ખાંડ ખરીદીને મનોરજી વેલાજી જાડેજા અને તેમની ટિમ માટે લઈ જતા. બસ, આ રીતે ખીમાં ભગતની ગૌશાળામાં અમારી મંડળી જામતી – જ્યાં કચ્છી લોકજીવન અને ચમારડીનું ગ્રામ્યજીવન એકબીજામાં ભળી જતું.
ચાની ચૂસકીઓ સાથે, કચ્છની વાતો, દુષ્કાળનો ડર અને ફરી વતન પાછા ફરવાની આશાની વાતો થતી. આ માલધારીઓએ અમને ફક્ત ઘાસચારો જ નહીં, પણ માણસાઈ, સહનશીલતા અને સાદગીના પાઠ ભણાવ્યા.
જટાયુ: લાંબા વાળનો કલાકાર
આ જ સમયગાળા દરમિયાન, એક અન્ય રસપ્રદ પાત્ર ચમારડીમાં આવી ચડ્યું – પ્રવીણભાઈ. તેઓ ગોંડલ તરફના હતા અને તેમનો સ્વભાવ અલગારી જીવડો જેવો હતો. તેમની સૌથી વિશિષ્ટ ઓળખ હતી તેમના લાંબા વાળની જટા, જેને કારણે અમારી મંડળીના ટીખળખોર મગજમાંથી એક નામ પ્રગટ્યું: જટાયુ.
શરૂઆતમાં આ નામથી તેઓ થોડા ગુસ્સે થતા, પણ બાળકોના અખૂટ પ્રેમ અને હઠાગ્રહ સામે તેમનું નામ ઓફિશયલી ‘જટાયુ’ પડી ગયું, જે તેમણે મને કમને સ્વીકારી લીધું હતું. પ્રવીણભાઈ વ્યવસાયે ફ્રીલાન્સ ફોટોગ્રાફર હતા.
એ જમાનામાં, તેમનો ભાવ ખરેખર અધધધ કહી શકાય તેટલો મોટો હતો – એક ફોટાના દસ રૂપિયા! આટલી મોટી રકમ અમારા જેવા બાળકો માટે એક મોટું રોકાણ હતું. જોકે, પ્રવીણભાઈ કલાકારની સાથે સાથે ઉદાર પણ હતા; તેઓ આ મોટી રકમ ચૂકવવા માટે હપ્તાની વ્યવસ્થા પણ કરી આપતા, જેથી બાળકની ઈચ્છા પૂરી થઈ શકે.
તસવીરનો લોભ અને દોસ્તીની નારાજગી
અને પછી આવ્યો એ દિવસ, જ્યારે મેં એક તસવીર પડાવવાનું નક્કી કર્યું. મેં કચ્છી માલધારીઓના પરંપરાગત કપડાં પહેરીને પ્રવીણભાઈ (જટાયુ) પાસે ફોટો પડાવ્યો. આ ફોટા પાછળની વાર્તા એક નિર્દોષ અહમ અને દોસ્તીની નારાજગીની છે.
ખરેખર તો, આ ફોટામાં મનોરજી વેલાજીના દીકરાને – જેની સાથે મારી ગાઢ દોસ્તી જામી ગયેલી – ઉભું રહેવું હતું. પણ સિંગલ ફોટો ખેંચાવવાના લોભે હું અંધ થઈ ગયો. મેં આટલી મોટી કિંમત (દસ રૂપિયા!) ચૂકવીને એકલા ફોટો પડાવવાની ઈચ્છા રાખી હતી, અને તે સમયે મને મારા બાળમિત્રને મારી ફ્રેમમાં ઊભો રાખવાનું સૂઝ્યું નહીં.
પરિણામે, મારો એ કચ્છી મિત્ર થોડો નારાજ પણ થયો. તેની ઈચ્છા હતી કે અમે બંને મિત્રો સાથે મળીને આ સ્મૃતિને કેદ કરીએ, પરંતુ મારો વ્યક્તિગત લોભ અને કિંમત ચૂકવવાનો ઉત્સાહ આ દોસ્તી પર ભારે પડી ગયો. આ ઘટના એ વાતનું પ્રતીક છે કે બાળપણમાં પણ આપણા નિર્ણયો ક્યારેક સંબંધોને કેવી રીતે અસર કરે છે.
આ સંસ્મરણો માત્ર દુષ્કાળની વિપદાની નહીં, પણ સહિયારા જીવન, અલગારી કલાકાર અને નિખાલસ દોસ્તીની મીઠી યાદો છે, જે સમયની ધૂળમાં કાયમ માટે અંકિત થઈ ગઈ છે.
નોંધ: અહીં આપેલી માહિતી રણધીર ઝાલા દ્વારા Facebook પરથી પ્રાપ્ત થઈ છે. જયવિરસિંહ સરવૈયા દ્વારા લેખનશૈલી અને વિવરણને વિસ્તૃત કરીને તૈયાર કરેલ છે.
