દ્વારકાના આકાશે સૂર્ય અસ્ત થવાની વેલા હતી અને સોનાના રંગની કિરણો યમુનાના પાણીમાં ચમકી રહી હતી. આકાશમાં ઉડી રહેલી ચકોરો જાણે કોઈ દૈવી સંગીત સાથે તણાઈ રહી હોય એમ લાગતું. એ ક્ષણોમાં પણ એક શાંત, નિર્મળ અને અજોડ સૌંદર્ય છલકાતું હતું—એવું સૌંદર્ય જેને કોઈ નામ આપી શકાય નહીં, પણ જેને લોકો “કૃષ્ણ” કહેતાં આવ્યા છે. કૃષ્ણ… એ નામમાં પ્રેમ છે, એ નામમાં કરુણા છે, એ નામમાં જીવનના સૌથી ઊંડા રહસ્યો છૂપાયેલા છે. અને એ નામ સાથે જ શરૂ થાય છે એ અમર કથા, જે માત્ર દેવતા કે અવતારની નથી, પણ એક એવા મનુષ્યની છે જેણે માણસની દરેક ભાવનાને પારખી, જીવને શુદ્ધતા અને આનંદ તરફ વાળ્યું.
વૃંદાવનના વંશીવાદનથી શરૂ થયેલી આ કથા, મહાભારતના યુદ્ધભૂમિ સુધી પહોંચે છે. પરંતુ જ્યારે આપણે કૃષ્ણને ઓળખીએ છીએ ત્યારે આપણને સમજાય છે કે આ બધું માત્ર ઘટનાઓ નથી, આ તો તેના જીવનનું સંગીત છે—એક એવું સંગીત જે ક્યારેય અટકતું નથી. યમુના કિનારે રમતા નટખટ બાળકથી લઈને યુદ્ધના રાજનીતિક માર્ગદર્શક સુધી, દરેક પગલું જીવનને સમજાવતું કોઈ નૈતિક પાઠ શીખવતું જાય છે.
કથા શરૂ થાય છે મથુરાની ખૂણે—જ્યાં વસુદેવ અને દેવકી કેદમાં બંધ છે, અને કન્સની ત્રાસદીના કારણે આખું રાજય ભયમાં જીવી રહ્યું છે. દેવકીની ગર્ભમાં જન્મવાનું છે તે બાળક કે જે કન્સના મૃત્યુનું કારણ બનવાનો છે. કન્સને ભવિષ્યવાણી સાંભળતાની સાથે જ ભય અને અહંકારના મિલનથી એણે પોતાના જ બહેન-જમાઈને કેદ કરી નાખ્યા છે. એ રાત્રિઓમાં હવા પણ કંપતી હોય, કારણ કે કોઈને ખબર ન હતી કે દેવકીનાં બાળકો જન્મે છે ત્યારે શું થશે. છ બાળકોનો મૃત્યુ… એ ક્ષણો ક્યારેય ભૂલાય એવી નથી. પરંતુ સાતમા ગર્ભે જ્યારે યોગમાયા દેવકીનું ગર્ભ સ્થાનાંતર કરે છે અને રોહિત્યે યોગેશ્વરી શક્તિઓને કામે લગાડે છે, ત્યારે જાણે કિસ્મત પોતે જ નવાં રસ્તા બનાવતી હોય.
એઠમો ગર્ભ—કૃષ્ણનો—જન્મવાની રાત્રિ એ રાત્રિ હતી જ્યારે સમગ્ર બ્રહ્માંડને નવી હવા મળી. વરસાદ ધોધમાર વરસતો હતો, પણ કેદખાનાની સાંકળો પોતે જ તૂટી ગઈ. દરવાજા ખુલી ગયા. વસુદેવ, જે સામાન્ય રીતે કેદથી બહાર આવવાની કલ્પના પણ ન કરી શકે, એ રાત્રે બાળકને લઈને ચમકતા યમુના તરફ આગળ વધે છે. યમુના રસ્તો આપતી જાય છે, સર્પ શેષનાગ છત્ર ધારણ કરે છે. એ દ્રશ્ય માનવીને લાગે કે જો આ બાળક માત્ર બાળક નથી—એ કંઈક વિશેષ છે. કંઈક જે જગતનું રૂપ બદલી નાખશે.
ગોકુળ પહોંચ્યા પછી કૃષ્ણનું બાળપણ વાસ્તવિક અર્થમાં આનંદ, હાસ્ય અને પ્રેમથી ભરાયેલું બને છે. નંદબાબા અને યશોદા માતાના ઘરમાં કૃષ્ણનું બાળપણ આખા ગામને જીવંત બનાવી દે છે. યશોદાની આંખોમાં કૃષ્ણને લઈને જે પ્રેમ છે તે માત્ર માતાનો પ્રેમ નથી, તે બ્રહ્માંડનું સ્નેહ છે જે એક બાળકમાં સમાઈ ગયું હોય. યમુના કિનારે રમતા, વાંસળી વગાડતા, ગાયો સાથે મસ્તી કરતા કૃષ્ણ એ એવા નટખટ બાળક છે જેને જોઈને કોઈ પણ વ્યક્તિ થાક, ચિંતા કે દુઃખ ભૂલી જાય.
ગોપીઓ સાથેનો રમૂજી સંવાદ—જેમ કે દહીં ચોરી કરવી, માટલી તોડવી, અને ગોપીઓ ક્રોધે છતાં પ્રેમથી ભરાઇ જવી—આ બધું માનવીના હૃદયને સમજાવતું એક અદભુત ચિત્ર છે કે જીવનમાં નિર્દોષતા અને મસ્તી કેટલા જરૂરી છે. લોકો કહે છે કૃષ્ણ ચોર… પરંતુ એ દહીંનો ચોર નહોતો, એ હૃદયનો ચોર હતો. ગોપીઓ ગુસ્સે થાય પણ તેમનો પ્રેમ વધારે ગાઢ થતા જાય.
અને પછી આવે છે પુતના, ત્રિણેવર્તા, બકાસુર, અઘાસુર જેવા અસુરો સાથેના સંઘર્ષ. એક બાળક તરીકે દેખાતો કૃષ્ણ કેવી રીતે બ્રહ્માંડની શક્તિ પ્રગટ કરે છે તે જોઈને ગામવાસીઓ વારંવાર ચકિત થઈ જાય છે. પરંતુ કૃષ્ણ હંમેશા રમૂજી, હંમેશા હસતો—કોઈને એનો અહંકાર દેખાતો જ નહીં. એની અંદર એક દેવત્વ હતું પરંતુ એક માનવીય ભાવનામાં એ દેવત્વ છૂપાયેલું હતું.
ગોવર્ધન ઉઠાવવાની ઘટના કૃષ્ણના જીવનનું સૌથી અદભુત તબક્કું છે. ઈન્દ્રના ગર્વ અને ગોકુળના લોકોની નિરાશાને વચ્ચે કૃષ્ણે ગોવર્ધનને આંગળી પર ઊંચકીને લોકોનો જીવ બચાવ્યો. એ માત્ર ચમત્કાર નથી—એ એક સંદેશ છે કે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ પોતાના લોકો માટે ઊભો રહે છે, ત્યારે આખું બ્રહ્માંડ પણ તેની મદદ કરે છે.
આગળ ચાલે છે કથા. મથુરા પરતફેર, કન્સવધ, ઉગ્રસેનની પુનઃસ્થાપના—all these events shape Krishna not just as a divine figure but as a responsible leader. But his life was not only battles. There was love. There was Radha. Radha—કૃષ્ણના જીવનનું એ અધ્યાય જે શબ્દોથી પાર છે. એ પ્રેમ દુનિયાના કોઈ નિયમમાં ફીટ નહીં થાય. એ પ્રેમ કોઈ વચન, સંબંધ કે નામનો બંધાયેલો નથી. એ પ્રેમ શુદ્ધ, નિષ્કપટ અને આત્મિક છે. કૃષ્ણ અને રાધા બે શરીર નહીં—એક જ ચેતનાનો બે સંગીતસભર અંશ છે.
પરંતુ જીવન આગળ ચાલે છે. કથા દ્વારકા તરફ વળે છે. રાજધર્મ, રાજનીતિ, યુદ્ધની જવાબદારીઓ અને કૌરવ–પાંડવના સંઘર્ષ વચ્ચે કૃષ્ણનું જીવન એક માર્ગદર્શક તરીકે ચમકે છે. મહાભારતના યુદ્ધ દરમ્યાન અર્જુનને સંકટમાં જોઈ કૃષ્ણે ગીતા ઉપદેશ આપ્યો. ગીતા માત્ર યુદ્ધભૂમિની વાત નથી. એ જીવનની કલા છે—કર્મ, ભક્તિ, જ્ઞાન અને સંતુલનનો માર્ગ છે.
કૃષ્ણનું જીવન દરેક ક્ષણે કહે છે:
“જીવનને પ્રેમથી, બુદ્ધિથી અને હિંમતથી જીવો.”
યમુનાની લહેરો એ દિવસ પણ શાંત થઈ ગઈ હતી. ગોકુળ છોડીને વર્ષો વીતી ગયા હતા, પરંતુ વૃંદાવનના રસ્તાઓમાં આજેય કૃષ્ણના પગલાંઓની સુગંધ રહી ગઈ હતી. ગોપીઓના મનમાં હજુ પણ એ જ પ્રશ્ન ધબકતો રહેતો—“કૃષ્ણ પાછા આવશે?” રાધાના મનમાં તો એ પ્રશ્ન જવાબ વગરની પ્રાર્થના બની ગયો હતો. એ પ્રેમનો સ્વર એટલો ઊંડો હતો કે સમય પણ તેને ભૂંસી શક્યો ન હતો. કૃષ્ણ મથુરામાં હતા, રાજકાર્ય, યુદ્ધની તૈયારી અને લોકોનું કલ્યાણ… પરંતુ તેમના મનનો એક ખૂણો હંમેશા એ વાંસળીની ધૂન માટે ખાલી રહેતો—એક એવી ધૂન જે માત્ર રાધા સમજી શકે.
મથુરા પહોંચીને કૃષ્ણે સૌપ્રથમ કન્સના આતંકથી મુક્ત કરાવવાનું કાર્ય કર્યું. કન્સવધના પછી સમગ્ર રાજ્યમાં શાંતિનો શ્વાસ આવ્યો. પરંતુ કૃષ્ણનો સ્વભાવ એવો હતો કે તેમણે ક્યારેય પોતાની શક્તિને પોતાની રીતે નહિ, લોકોની તરફેણમાં વાપરી. એણે ઉગ્રસેનને રાજગાદી પર બેસાડ્યો, પોતે નહિ. કારણ કે કૃષ્ણ જાણતા હતા—શક્તિનો અર્થ સત્તા મેળવવો નહિ, સત્તા યોગ્યને આપવી.
મથુરામાં હવે શિક્ષણનો સમય હતો. સંદીપની મુનિના આશ્રમમાં કૃષ્ણ અને બલરામે યુદ્ધવિદ્યા, શાસ્ત્રવિદ્યા, રાજનીતિ, સ્થાપત્ય, ધનુર્વિદ્યા અને સંગીત—જીવનના દરેક ગુણ શીખ્યા. પરંતુ કૃષ્ણને સૌથી વધારે જે ગમ્યું, તે લોકોના હૃદયને વાંચવાની કળા હતી. એણે લોકોને સમજવાનું શીખ્યું, તે કેવી રીતે વિચારે છે, કેવી રીતે દુઃખ કરે છે, કેવી રીતે પ્રેમ કરે છે. એનું સ્મિત એટલું પ્રભાવશાળી હતું કે કોઈ ગુસ્સે ભરેલો માણસ પણ એના શબ્દોથી શાંત થઈ જતો.
મથુરા પછીનું એક સૌથી મોટું વળાંક ત્યારે આવ્યું જ્યારે યદુવંશને વારંવાર જરાસંધના હુમલાઓથી બચાવવાનું કામ મુશ્કેલ બન્યું. કૃષ્ણ કોઈ એક વ્યક્તિને હરાવવા સક્ષમ હતા, પરંતુ આખી પ્રજા વારંવાર હુમલામાં પીડાતી હતી. ત્યારે કૃષ્ણે એ નિર્ણય લીધો જે “રણછોડ” તરીકે જાણીતો થયો. લોકો કહે છે કૃષ્ણ યુદ્ધમાંથી ભાગી ગયા—પરંતુ હકિકતમાં એ યુદ્ધમાંથી નહિ, લોકોને બચાવવા માટે, એક મોટી વ્યૂહરચના હેઠળ આગળ વધ્યા. દ્વારકા નામની સોનેરી રાજધાનીનું સ્થાપન એ નિર્ણયનું પરિણામ હતું. સમુદ્રની ગર્ભમાં ઉભું કરેલું એ સુરક્ષિત રાજ્ય, સમયને પણ હેરાન પાડે એવી સ્થાપત્યકલા ધરાવતું હતું.
દ્વારકા સ્થપાયા પછી કૃષ્ણનું જીવન નવા અધ્યાયમાં પ્રવેશ્યું. તે ફરજ, કર્તવ્ય અને રાજનો અધ્યાય હતો. પરંતુ કૃષ્ણની અંદરનો પ્રેમી—રાધાનો—ક્યારેય મર્યો નહોતો. દ્વારકાના મહેલોમાં રહેતા-રહેતા પણ ઘણી વખત કૃષ્ણને રાત્રે વાંસળીનો સ્વર યાદ આવી જાય અને હૃદય ગોકળ-વૃંદાવનને શોધવા દોડી જાય. પરંતુ જીવનમાં બધું મેળવવું શક્ય નથી. પ્રેમ હંમેશા નજીક રહેતો નથી, ક્યારેક માત્ર યાદોમાંથી જીવવાનું રહે છે. કૃષ્ણ જાણતા હતા—વૃંદાવન અને દ્વારકાનો અંતર માત્ર જમીનનો નહીં, કિસ્મતનો હતો.
કૃષ્ણનું જીવન પછી ધીમે-ધીમે પાંડવો સાથે જોડાતું જાય છે. પાંડવો અને કૌરવો વચ્ચેનો સંઘર્ષ માત્ર સિંહાસનની લડાઈ નહોતી. એ અર્ધસત્ય અને સત્ય, અહંકાર અને ન્યાય, लोભ અને ધર્મ વચ્ચેનો યુદ્ધ હતો. જ્યારે દ્રૌપદીનું અપમાન થયું ત્યારે સમગ્ર સભા સૂની થઈ ગઈ. કોઈએ અવાજ ઉઠાવ્યો નહીં. તે દિવસે કૃષ્ણે મનમાં નક્કી કરી લીધું—આ યુદ્ધ ટાળવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ આ યુદ્ધનો અંત ન્યાય સાથે જ આવશે.
દ્રૌપદી કૃષ્ણને “સખા” કહીને બોલાવતી. એ સખાભાવ એવો હતો કે તેની દરેક પીડા કૃષ્ણ સુધી પહોંચતી. દ્રૌપદી બોલાવે અને કૃષ્ણ ન પહોંચે, એવું થઈ જ નહિ. એની સાડી ખેંચાતી હતી, અપમાનની સીમાઓ તૂટી રહી थी, પરંતુ કૃષ્ણે એ ક્ષણે સમયને સ્થિરસ્થાપિત કરી દીધો. દ્રૌપદીની લાજ બચાવીને કૃષ્ણે સાબિત કર્યું—ધર્મ જો ક્યાંક રડે તો તેનું રક્ષણ ભગવાન પોતે કરતા આવે છે.
આગળ યુદ્ધની તૈયારી શરૂ થાય છે. કૌરવો અને પાંડવો બન્ને કૃષ્ણ પાસે મદદ લેવા આવ્યા. કૃષ્ણે બન્નેને સમાન તક આપી—એક તરફ તેમની નારાયણી સેનાઓ, અને બીજી તરફ પોતે “માત્ર રથસલાહકાર” તરીકે. દુર્યોધનને સેનાઓ ગમી, અર્જુનને કૃષ્ણ. અને એ પસંદગી એ યુદ્ધનું ભવિષ્ય નક્કી કરી ગઈ.
કુરુક્ષેત્રની ભૂમિ પર અર્જુન એક ક્ષણે હચમચી ગયા. પોતાના જ લોકો સામે, દાદા, ગુરુઓ, બાંધવ સામે શસ્ત્ર ઉઠાવવાની કલ્પનાએ અર્જુનને નિર્ભલ બનાવી દીધા. ત્યાં કૃષ્ણે ગીતા કહેવાનું શરૂ કર્યું. ગીતા કોઈ ધાર્મિક ગ્રંથ નથી—એ જિંદગી જીવવાની રીત છે. એ સંદેશ છે કે જીવનમાં ક્યારેક ભાવનાઓથી નહીં, સમજથી નિર્ણય લેવા પડે. દરેક આત્મા અમર છે. શરીર માત્ર વસ્ર છે જે બદલાઈ જાય છે. માણસનું કર્મ એનું કાર્મિક ફળ નક્કી કરે છે. અને એ જ ગીતા અર્જુનને ફરીથી મજબૂત બનાવે છે.
યુદ્ધ શરૂ થાય છે. યુદ્ધના દરેક દિવસે કૃષ્ણનું રાજનીતિક અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન ચમકે છે. જ્યારે શિસ્ત તૂટી પડે છે, જ્યારે નૈતિકતા ઘસી જાય છે, ત્યારે કૃષ્ણ કોઈને માટે “માત્ર રથચાલક” નથી રહેતા. એ માર્ગદર્શક બની જાય છે. ક્યારેક શાંત, ક્યારેક કઠોર. ભૂષણને મારવાની વેળા હોય કે અભિમન્યૂના મૃત્યુ પછી આક્રોશને શાંત કરવાનો સમય—કૃષ્ણ દરેક જગ્યાએ સંયમ અને બુદ્ધિથી કામ લે છે.
યુદ્ધના અંતે જય મળે છે, પરંતુ કૃષ્ણની આંખોમાં ખુશી નથી. કારણ કે યુદ્ધ ક્યારેય આનંદ આપતું નથી. એ માત્ર ન્યાયની વ્યથા છે. યુદ્ધ પછીનો નિશ્ચલ શાંત કુરુક્ષેત્ર કૃષ્ણને અતિ ઊંડો દુઃખ આપે છે—જે મનુષ્ય હસતો રમતો જીવન જીવવા આવ્યો, એને માનવ અહંકાર અને લાલચને કારણે લોહીથી રંગાયેલી ધરતી જોવી પડે—તે સૌથી મોટું દુઃખ જ છે.
પરંતુ જીવન આગળ વધે છે. કૃષ્ણ દ્વારકા પરત જાય છે. રાજ્ય વ્યવસ્થા, માર્ગદર્શન, ધર્મસ્થાપના—all continue. પરંતુ દીર્ઘકાળ પછી જ્યારે યદુવંશમાં આંતરિક મતભેદો, અહંકાર અને કલહ વધે છે, ત્યારે કૃષ્ણને જાણવા મળે છે—અवतારનું કાર્ય પુરું થઈ રહ્યું છે.
બાણથી પગમાં ઘા લાગવાની ઘટના—જંગલમાં બેઠેલા, વાંસળી વગર પણ શાંત, નિર્મળ કૃષ્ણ જાણે જીવનનો અંત સ્વીકારી લીધું હોય એવું લાગે. પરંતુ એ મરણ નહોતું—એ વિયોગનો અંત હતો. કૃષ્ણ શરીર છોડે છે, પરંતુ કૃષ્ણનું અસ્તિત્વ? એ ક્યારેય શરીરમાં બંધાતું નથી. એ હજી યમુના લહેરોમાં છે, એ હજી વાંસળીના સ્વરમા છે, એ હજી ગીતા ના શ્લોકોમાં છે, એ હજી દરેક હૃદયમાં છે જ્યાં પ્રેમ છે.
કૃષ્ણ ક્યારેય ગયા નથી. એ તો માત્ર આંખોથી દૂર થયા છે, હૃદયથી નહિ.
દ્વારકાની રાત્રિઓમાં હંમેશા એક ખાસ શાંતિ હોય. સમુદ્રની લહેરો શહેરને ત્રાટકતી નહીં પરંતુ સ્પર્શતી હોય—જાણે કૃષ્ણના જીવનની જેમ, જેમાં તોફાન ઘણી હતા પણ હૃદય હંમેશા શાંત રહ્યો. રાત્રે મહેલના ઊંચા દીવાલો પર ચંદ્રકિરણો પડે ત્યારે, દૂરથી કોઈ વાંસળીનો સ્વર હવામાં હળવો હળવો ગુંજે—કોઈ વગાડતું ના હોય, પણ હવા પોતે એ સ્વર યાદ રાખી બેઠી હોય.
ક્યારેક કૃષ્ણ રાત્રે પોતાના મહેલની છત પર ઉભા રહેતા. સમુદ્ર સામે હળવો પવન એમના શ્રમને દૂર કરી દેતો. રાજધર્મનો ભાર, યુદ્ધોના નિશાન, પ્રજાની આશાઓ—એક અવતાર હોવું સરળ નથી. પરંતુ આ શાંતિ એ ક્ષણો હતી જ્યારે કૃષ્ણને પાછું બાળપણ યાદ આવતું. ગોકુળના દિવસો… ગાયોના ઘંટણાંઓનો અવાજ… યમુનાની ઠંડક… ગોપીઓના ગીતો… અને રાધાનું નિઃશબ્દ સ્મિત.
ક્યારેક કૃષ્ણના હોઠ પર એક અધૂરૂં સ્મિત આવી જાય—એ સ્મિતમાં પ્રેમ પણ, પીડા પણ, વાંસળી પણ, તીવ્ર વિયોગ પણ. દ્વારકામાં દરેકને લાગતું કે કૃષ્ણ બધાનો છે, પરંતુ કૃષ્ણ જાણતા હતા—તેઓનું હૃદય તો કોઈ એક માટે જ સાચવેલું છે. રાધા अस्तित्वથી દૂર હતી, પરંતુ હૃદયથી નજીક—અત્યંત નજીક. ક્યારેક લાગતું કે બે જીવન parallel ચાલે છે: એક રાજાધિરાજ કૃષ્ણ તરીકે, બીજું રાધાના પ્રેમીના રૂપે. દુનિયા પહેલું જાણતી હતી, પરંતુ બીજું વિશ્વના સૌથી પવિત્ર રહસ્યોમાંનું એક હતું.
કેટલુંય રાજકાજ, યુદ્ધ, દાન, કલા—આ બધાના વચ્ચે કૃષ્ણમાં એક અસીમ માનવતા હતી. દ્વારકામાં કેટલાય ગરીબ, ખેડૂત, વૃદ્ધ, બાળકો… સૌ જાણતા કે કૃષ્ણ પાસે ગયા એટલે સમસ્યા હલ થઈ જ. એ માત્ર રાજા નહિ, એક મિત્ર હતા. અન્નદાન હોય કે ગરીબોના ઘરોના વિવાદ હલ કરવાના—કૃષ્ણ દરેક સમસ્યાને એ રીતે સાંભળતા જાણે કોઈ પોતાનો માણસ વાત કરે. એ અસર કોઈ બળથી નહોતી, એ અસર પ્રેમથી હતી.
દ્વારકાના મહેલોમાં એક દિવસ એક નાનકડું બાળક ભૂલીને આવી ગયું. પહેલીવાર મહેલ જોયો અને ડરી ગયું. રક્ષકો તેને અટકાવે તે પહેલાં જ કૃષ્ણે તેને જોયું. તે ડરતું, રડતું બાળક કૃષ્ણ તરફ દોડ્યું અને સીધું એમના હાથમાં આવી પડ્યું. કૃષ્ણે તેને ઊંચકીને કહ્યું—“ડરશો નહીં. અહીં કોઈ તમને દટકશે નહિ.” રક્ષકો આશ્ચર્યચકિત. રાજા એક અજાણ બાળકને આમ ઉઠાવે? પરંતુ તે તો કૃષ્ણ હતા—ભેદભાવ વગરનું હૃદય ધરાવતા.
એ સમયે કૃષ્ણને એ જ આનંદ મળ્યો જે તેમને યશોદાના ખોળામાં મળતો હતો, અથવા ગોપાલકોની વચ્ચે. બાળક તેમનાં માથા પર હાથ ફેરવે અને પૂછે—“તમે કોણ છો?” કૃષ્ણે હસીને કહ્યું—“હું? હું તો એ જ છું, જે તને હસાડવા માંગે.” એ બાળકનું ડર ગાયબ થઈ ગયું. એ ક્ષણે સમજાઈ જાય—ધર્મ એટલે આ, બીજાના ડરને દૂર કરવું. અને એ જ તો કૃષ્ણ છે.
સમય સાથે દ્વારકામાં નીતિ-ધર્મ, વ્યવસ્થા, શિસ્ત અને સન્માન વધ્યું. દરેક પડોશી રાજ્યોમાં દ્વારકાનો ન્યાય ઉદાહરણ બની ગયો. પરંતુ કૃષ્ણને ખબર હતી—માનવ સ્વભાવમાં અહંકાર આવવો સ્વાભાવિક છે. અને જ્યાં અહંકાર આવે ત્યાં વિનાશનો બીજ છૂપાયેલો જ રહે છે.
એક દિવસ નારદજી આવ્યા અને કૃષ્ણને કહ્યું—“પ્રભુ, પાંડવ હવે પોતપોતાના માર્ગ પર છે. યુદ્ધના ઘા તો સાજા થઈ રહ્યા છે, પણ હૃદયના ઘા ક્યારે સાજા થશે?” કૃષ્ણ શાંતિથી સાંભળતા રહ્યા. તેમની આંખોમાં ક્યાંક એક ચિંતાનો સ્પર્શ દેખાયો.
નારદ કહેતા—“દુર્યોધન, કર્ણ, ભીષ્મ, દ્રોણ—ઘણા પ્રાણીઓના અંત પછી માનવજાતને ધાર્મિક માર્ગ બતાવવો વધુ મુશ્કેલ બનશે. લોકો તમને ભગવાન માને છે. તમારા જ્ઞાનની તેમને જરૂર છે.”
કૃષ્ણ થોડું સ્મિત કરતા કહે—
“નારદજી, ગીતા તો મેં આપી.
પરંતુ ગીતા વાંચવા માટે માનવને હૃદય જોઈએ.
જ્યારે હૃદય શુદ્ધ થશે, શબ્દ પોતે જ રસ્તો બતાવશે.”
નારદજી મૌન થઈ ગયા.
સમય સતત વહી રહ્યો હતો. પાંડવો હસ્તિનાપુરમાં સ્થિર થયા. યુદ્ધ પછીની સમસ્યાઓ, પ્રજા પુનઃસ્થાપના, નૈતિક વ્યવસ્થાઓ—કૃષ્ણે પાંડવોને દરેક પગલે માર્ગદર્શન આપ્યું. અજાણ્યા રીતે. પુષ્પની સુગંધની જેમ. લોકો જાણતા નહિ કે કૃષ્ણ ક્યારે આવે છે, ક્યારે જાય છે. પરંતુ જ્યારે જરૂરી હોય ત્યારે તે હંમેશા હાજર.
ક્યારેક અધર્મને નાશ કરવા તલવાર જરૂરી હોય છે, અને ક્યારેક માત્ર એક શબ્દ. કૃષ્ણ પોતે જાણતા હતા—તેમનો અવતાર માત્ર યુદ્ધ માટે નહોતો. તેમનો અવતાર માનવના હૃદયમાં પ્રકાશ લાવવા માટે હતો.
અનેક વર્ષો વીતી ગયા. યદુવંશ વૃદ્ધિ પામ્યો. દ્વારકા વધુ સુખી બની. પરંતુ ધીમે ધીમે અહંકાર, સ્થાન માટેનું લોહિયાણું, ભેદભાવ, ટોળાબંધી—યદુવંશની અંદરમાં ઝેર ફેલાવા માંડ્યું. કૃષ્ણ જોતા હતા, પરંતુ એક અવતાર તરીકે એ જાણતા હતા—જેવું બીજ માનવે વાવ્યું હોય, તેનું પરિણામ માનવે જ ભોગવવું પડે. એ જગતનો નિયમ છે. એ નિયમ તો કૃષ્ણ પણ બદલી શકતા નથી.
એક દિવસ રાત્રે કૃષ્ણ સમુદ્રકિનારે બેઠા હતા. બહુ લાંબા સમય પછી તેઓ ફરીથી સંપૂર્ણ શાંત હતા, જાણે વાંસળીનો સ્વર હ્રદયમાં ચાલતો હોય.
રાત્રે પવન ધીમો હતો. ચંદ્રપ્રકાશ સમુદ્ર પર પડતો હતો. એ પ્રકાશમાં કૃષ્ણ ઉભા થયા. દૂર ક્ષિતિજમાં જાણે કોઈ છબી દેખાતી હતી—વૃંદાવનની છબી. યમુના. ગોપીઓ. ગાયો. અને વચ્ચે રાધા. કૃષ્ણની આંખોમાં હળવો સ્પર્શ—પ્રેમ અને પીડાનો મિલન.
એવું લાગતું કે આ રાત્રિમાં તેઓ દ્વારકાના રાજા નથી. એ માત્ર એક પ્રેમી છે. એક flute-player છે. એક ગોકુળનો બાળક છે. એક એવો મનુષ્ય છે, જેને જીવનના દરેક ભાવના અનુભવ્યા.
કૃષ્ણનાં હોઠ પર શબ્દો આવ્યા—
“રાધા… આપણા પ્રેમને સમય કદી હરાવી શક્યો નથી.
શરીર દૂર છે, પરંતુ હૃદય?
એ તો હંમેશા તારા સાથે જ છે.”
આકાશ શાંત.
સમુદ્ર શાંત.
કૃષ્ણનું હૃદય શાંત.
એ રાત્રિ હતી જ્યારે કૃષ્ણે જીવનનો અંતિમ ભાગ સમજી લીધો હતો—
ધર્મ સ્થાપિત થયો છે.
અધર્મનો નાશ થયો છે.
મનુષ્યજાતને જ્ઞાન મળ્યું છે.
પાંડવોને યોગ્ય રાજ્ય મળ્યું છે.
દ્રૌપદીનો પ્રતિશોધ પૂર્ણ થયો છે.
અને… રાધા સાથેનો પ્રેમ?
એ તો ક્યારેય અધૂરો રહેવાનો નથી—કારણ કે એ ક્યારેય સંપત્તિ કે પ્રાપ્તિનો વિષય નહીં, એ “અસ્તિત્વ”નો વિષય છે.
કૃષ્ણ જાણતા હતા—સમય નજીક છે.
દ્વારકા સમુદ્રના કિનારે ઊભું શહેર જાણે કોઈ વિશાળ શંખ જેવી ધ્વનિત થતું રહ્યું. રણકારોમાં એક અનામી સંદેશો વહેતો હતો—યુગના ચક્રનો એક પરિચય પૂરો થવા આવ્યો છે. કૃષ્ણની આંખોમાં તે દિવસોનું હળવું સ્મરણ ઝળહળતું હતું: ગોકુલના માખણ જેવી મીઠી યાદો, મથુરાના સંઘર્ષો, કુરૂક્ષેત્રના મૌન, દ્રૌપદીની આંખોના કણ કણમાં રહેલું વિશ્વાસ, અને અરજુનના ધ્રૂજતા હાથ પર રાખેલી પોતાની શાંતિસભર હથેળી.
કૃષ્ણને ખબર હતી—ધર્મની સેવા પૂરી થઈ છે. શરીરનું કાર્ય પૂર્ણ છે, પરંતુ આત્માનું તત્વ તો બજતું રહેવાનું હતું.
દ્વારકા શહેરમાં તે દિવસો થોડાં અજીબ હતાં. યદવ વર્ણના લોકોમાં અશાંતિ, ઘમંડ, નાનકડાં વિવાદો જે પહેલાં ક્યારેય ન થયા હતા—આ બધું જોઈ કૃષ્ણના હૃદયમાં એક ખાલીપણું ફૂંકાતું હતું.
એક સાંજે તેઓ સમુદ્રકિનારે બેઠા. લહેરો એમના પગને પેટે પેટે સ્પર્શતી ચાલુ હતી, જાણે સમુદ્રએ પણ સમજી લીધો હોય કે હવે વિયોગનો સમય નજીક છે.
કૃષ્ણની આંખો નરમ થઈ ગઈ—
"આ શરીર તો બસ એક યાત્રિક છે," તેમણે મનમાં કહ્યું,
"પણ જે કાર્ય હું કરવા આવ્યો હતો, એ તો માનવના હૃદયમાં સદા જીવતું રહેશે."
યદવ વંશનો નાશ થવાનો સંકેત તેઓ વર્ષોથી જોઈ રહ્યા હતા. ગાન્ધારીના શાપમાં પ્રલયનો બીજ હતું. પરંતુ કૃષ્ણને એ શાપથી વેર નહોતો. તેમને ખબર હતી—બ્રહ્માંડનું દરેક પગલું નિયમસર છે. જે ઉત્પન્ન થાય છે તેનો ક્ષય પણ એક આવશ્યક પ્રક્રિયા છે.
એક દિવસે, દ્વારકાના લોકોને વચ્ચે ઝઘડા એ રીતે ફાટી નીકળ્યા કે જાણે એક જ વંશનો વંશ નહીં, પણ યુગો જૂની શત્રુતા જીવંત થઈ ગઈ હોય. કૃષ્ણે શાંતિથી બધું જોયું.
તેમને ખબર હતી—આ સમયને રોકવો એ બ્રહ્માંડના નિયમોને બદલવાની કોશિશ જેવી.
એટલે તેમણે તેને સ્વીકારી લીધું.
ધર્મના રક્ષક હોવા છતાં, જીવનનો અંત તો દરેક ઘટના માટે અનિવાર્ય છે.
યદવ વંશ ધીમે ધીમે પોતે જ પોતાને ભસ્મ કરી રહ્યો હતો.
દ્વારકા સમુદ્ર તરફથી વંટોળો ફૂંકાઈ રહ્યા હતા—લહેરોમાં એક ગુંજન હતું, જાણે સમુદ્ર પણ કહેતો હોય:
“લિલા પૂર્ણ થવાની છે.”
કૃષ્ણ એકલા જ જંગલ તરફ નીકળ્યા.
જેવું તેઓ ચાલતા હતા તેમ વૃક્ષોથી પર્ણો પડે; પંખીઓ મૌન થઈ જાય; પવન થંભી જાય.
પ્રભુની શાંતિમાં એક સમગ્ર પ્રકૃતિ લીન થઈ જતી.
કૃષ્ણના મનમાં કોઈ પસ્તાવો નહોતો. કોઈ તણાવ નહોતો.
માત્ર એક નરમ સ્મિત હતું.
“માનવ જન્મે છે, જીવે છે, મરે છે.
પરંતુ હું માનવ નથી—માનવની અંદર રહેલું સત્ય છું.”
આ વિચાર સાથે તેઓ એક વૃક્ષ નીચે બેઠા.
જંગલમાં એક શિકારી—જરા—દૂરથી દેખાઈ આવેલી કૃષ્ણની પગની આંગળીને હરણની આંખ માની ભૂલથી બાણ છોડી દે.
બાણ કૃષ્ણના પગમાં વાગે છે.
જ્યારા દોડતો આવે છે, ઘભરાયો છે, રડી પડે છે.
પરંતુ કૃષ્ણ તેને એક દીર્ઘ કરૂણાભરેલી નજરે જુએ છે અને સ્મિત કરે છે—
“જે થયું તે યોગ્ય સમયે થયું.
તું નથી દોષી, સમય દોષી નથી…
આ તો યુગના અંતની શરૂઆત છે.”
કૃષ્ણના શરીરમાંથી પ્રકાશ નીકળે છે, પરંતુ એ મરણનો પ્રકાશ નહોતો—
એ પાછા બ્રહ્માંડમાં લીન થવાનો પ્રકાશ હતો.
જ્યારે તેમની શ્વાસ ધીમે ધીમે સમાય જાય, ત્યારે આસપાસની ધરતી ધ્રુજે છે.
દ્વારકા સમુદ્રમાં ડૂબી જાય છે.
યુગનું પરિચય પૂર્ણ થઈ જાય છે.
પણ કૃષ્ણ તો ગયા જ ન હતા—
તેઓ શરીરમાંથી બહાર આવ્યા એટલું જ.
તેમનું સ્મિત આજેય કોઈ ભક્તની પ્રાર્થનામાં ઝળહળે છે.
તેમની બુદ્ધિ આજેય ગીતા રૂપે માનવને માર્ગ બતાવે છે.
તેમનો પ્રેમ આજેય દરેક હૃદયમાં કોઈ નાનકડી શાંતિની લહેર રૂપે જન્મે છે.
કૃષ્ણનું અંત એ અંત નહોતું.
એ તો પ્રારંભ હતો—
એક સદાકાળની ઉપસ્થિતિનો.
કૃષ્ણએ શરીર છોડ્યું તે ક્ષણ માત્ર એક મનુષ્યના અંતનો ક્ષણ નહોતો—એ યુગના હૃદયનો ધબકાર રોકાઈ જવાની ક્ષણ જેવી હતી. એકમાત્ર એવો અવતાર, જેમણે પ્રેમને જીવન બનાવ્યું, લીલાને કર્તવ્ય બનાવ્યું અને સત્યને હથિયાર બનાવ્યું—એ જ્યારે વૃક્ષની નીચે શાંતિથી શરીર સમેટી લે, ત્યારે પ્રકૃતિ પણ જાણે થોડું અનાથ થઈ ગઈ હોય એમ લાગી રહી હતી.
દૂર દ્વારકા ડૂબી રહી હતી. તે શહેર જે કૃષ્ણે પોતે ઘડી હતું—એક દેવપુર. પરંતુ શહેર પણ જાણે કહેતું હતું:
“મારા અસ્તિત્વનું કારણ કૃષ્ણ હતા—હવે હું ક્યાં રહીશ?”
અને સમુદ્રે એને પોતાની ગોદમાં સમાવી લીધો.
દ્વારકા ને વિલય કરતા સમયે સમુદ્રની દરેક લહેરમાં એક અજાણી વેદના હતી.
લહેરો બળથી નથી અથડાઈ રહી, પરંતુ કોઈની યાદમાં આહ ભરતી હોય એમ ધીમે ધીમે કિનારો ચુંબન કરતી જાય.
જાણે સમુદ્ર પણ શોક કરી રહ્યો હતો.
કૃષ્ણ વિદાય થયા એની ખબર યમુના કિનારે બેઠેલી વૃંદાવનને પહેલી લાગી.
વૃંદાવન… તે સ્થળ જ્યાં તેમના પગલાંઓની સુગંધ હજુ પણ માટીમાં ભળેલી હતી.
ગોપીઓનાં કાનમાં જો વેંશળીનો સ્વર ક્યારેય ફરી વાગ્યો ન હતો, છતાં પણ તેઓ જીવતી હતી એક આશાએ—કૃષ્ણ એક દિવસ પાછા આવશે.
પરંતુ જ્યારે તેમને ખબર પડી કે શ્યામ શરીર છોડીને ગયા—તેમના હૃદયની અંદર ક્યાંક એક ખાલી જગ્યા પડી ગઈ… એવી જગ્યા જે પોતે જ ક્યારેક બ્રહ્માંડ જેવી વિશાળ બની જતી હતી.
રાધા…
તેતો કૃષ્ણની છબીથી રોજ જીવતી સ્ત્રી.
કૃષ્ણ વિદાય થયા એ ખબર તેને કહેવાતી પણ નહોતી—તેને અનુભવાઈ ગઈ હતી.
તેણે વેંશળીનો સ્વર નહીં સાંભળ્યો, પણ હૃદયે અનુભવ્યું—
“આજે મારો શ્યામ મારો હાથ છોડીને એક દૂરના પ્રકાશમાં ચાલ્યો ગયો.”
તે પળમાં રાધાનું મન શાંતિથી ભરાઈ ગયું.
વિયોમની તરફ જોતી તે બોલી:
“જે પોતાનો નથી, તે ક્યારેય છોડતો નથી… અને જે મારો છે એ ક્યારેય મારો થી અલગ નથી.”
રાધા માટે કૃષ્ણનો અંત એટલે કે તમામ કષ્ટોનું અંત.
કેમ કે કૃષ્ણને માત્ર જોયા નહોતા—તેને અનુભવ્યા હતા.
દૂર હસ્તિનાપુરમાં પાંડવોને જ્યારે સમાચાર મળ્યા, ત્યારે યુધિષ્ઠિરની આંખો ભીની થઈ ગઈ.
અરજુન તો જાણે કોઈએ તેના હૃદયમાંથી તલવાર ખેંચી લીધી હોય એમ ગભરાઈ ગયો.
“મારા મિત્ર વિના હું શું?”
અરજુનના હાથમાંથી ધનુષ છૂટી ગયું.
જેમ કૃષ્ણે કુરૂક્ષેત્રમાં તેને જીવનો અર્થ શીખવ્યો, તેમ તે દિવસ અરજુનના જીવનમાંથી પ્રકાશનો એક સ્તંભ દૂર થઈ ગયો.
દ્રૌપદીની આંખોમાં શાંતિ આવી ગઈ—હા, શાંતિ.
કારણ કે તેને ખબર હતી—કૃષ્ણે જે વચન આપ્યા હતા તે પૂર્ણ કરી ગયા હતા.
“હું જ્યાં હોઉં, ત્યાં તું સુરક્ષિત છે.”
તે વચન હવે વિશ્વ માટે, સૃષ્ટિ માટે બની ગયું હતું.
કૃષ્ણ વિદાય થયા પછી ધરતી પર એક નવી શાંતિ ઉતરી.
પરંતુ એ શાંતિ સદીઓ જૂની શાંતિ જેવી નહોતી—
એમાં અનુભવ, જ્ઞાન, અને સાચા-ખોટાનું નવુ માપદંડ હતું.
લોકો હવે વિચારે—
“કૃષ્ણ હોત તો શું કરે?”
તેમની ગીતા—જે માત્ર અરજુન માટે બોલી હતી—હવે સમગ્ર માનવજાતનું માર્ગદર્શન બની ગઈ.
કુરૂક્ષેત્રની ધૂળમાં પડેલી એ વાતો હવે સમયની હરણફાળ મારતી પ્રકાશ કિરણ જેવી પેઢી-દર-પેઢીને માર્ગ બતાવતી રહી.
સમય ગયો—યુગ બદલાયા—રાજા બદલાયા—ધર્મ, પાપ, સત્ય, અસત્યના નવા રૂપ આવ્યા.
પરંતુ એક સત્ય ક્યારેય બદલાયું નહીં:
કૃષ્ણનું અસ્તિત્વ.
કોઈ ભક્ત પ્રાર્થના કરે ત્યારે તેની આંખમાંથી પડેલો એક નાનો આંસુ—
એમાં કૃષ્ણ જીવંત રહેતા.
કોઈ માતા પોતાની સંતાનને કાજળ લગાવે ત્યારે તેના પ્રેમમાં કૃષ્ણ રહેતા.
કોઈ માણસ સત્ય માટે લડે અને પોતાની જાત પર અડીખમ રહે—
ત્યાં કૃષ્ણ રહેતા.
કૃષ્ણનું શરીર સમાપ્ત થયું,
પણ કૃષ્ણ — ક્યારેય મર્યા જ નહીં.
એટલા માટે, દુનિયાનું દરેક સચ્ચું સ્મિત…
પ્રેમનો દરેક હળવો સ્પર્શ…
કરતવ્યનો દરેક સત્ય પળ…
કૃષ્ણનું જ અંશ છે.
કેમ કે કૃષ્ણ વીણાસૂર નથી,
કૃષ્ણ એક ધ્વનિ છે.
કૃષ્ણ એક ભાવ છે.
કૃષ્ણ એક શાશ્વત સ્થિતિ છે—
સમયની બહાર, શરીરની બહાર,
હૃદયના મૂળમાં સ્થિર.
કૃષ્ણ વિદાય થયા પછી ધરતી એક ક્ષણ માટે રોકાઈ ગઈ હોય એમ લાગી. યુગનું કુંચું એવી રીતે ફેરવાયું કે જાણે બ્રહ્માંડના ઘડિયાળે પોતે જ એક અધ્યાય પૂરો કરવો હોય. દ્વાપર યુગનું અંત એ માત્ર એક ઐતિહાસિક પળ નહોતી—એ એક હૃદયની સ્થિતિ બદલાઈ જવાની ક્ષણ હતી.
કારણ કે જ્યારે કૃષ્ણ વિદાય કરે, ત્યારે સમય ખાલી રહ્યું જ નહીં—
સમયને નવા અર્થ મળ્યા.
દ્વાપર યુગની છેલ્લી ક્ષણે કૃષ્ણનો લય બ્રહ્માંડમાં લીન થયો,
અને તેની પહેલા જ ક્ષણે કલિયુગની પ્રથમ શ્વાસ જન્મી ગયો.
કૃષ્ણના વિદાયનું અંતર માત્ર થોડા પળોનું હતું—
પરંતુ તેનો પ્રભાવ સદીઓ સુધી વહેવાનો હતો.
કૃષ્ણ વગરનું જગત એ પહેલીવાર પોતાના પગ પારખતું બાળક લાગતું હતું.
ધર્મને માર્ગ બતાવનાર, સત્યને શસ્ત્રરૂપે પાથરનાર, પ્રેમને સર્વોચ્ચ શક્તિ માનનાર યોગેશ્વર હવે શરીરમાં નહોતાં, પરંતુ તેની યાદોમાં એક યુગ જીવતો હતો.
કૃષ્ણ બાદ પાંડવોની સ્થિતિ
યુધિષ્ઠિરની આંખોમાંથી પ્રકાશ ઓછો પડી ગયો.
અરજુન હવે પહેલા જેવા રહે ન શકે.
તેણે ગાંડિવ હાથમાં લીધો પણ તીર છૂટી ન શક્યાં—
જે હાથને કૃષ્ણનો સ્પર્શ મળતો, એ હવે ખાલી લાગતો.
અને તેણે સમજી લીધું—
“કૃષ્ણ વિના હું માત્ર શરીર છું;
કૃષ્ણ સાથે જ હું હેતુ હતો.”
ભીમે શ્વાસ ભારે લીધો.
નકુલ-સહદેવના હૃદયમાં એક ઊંડું સૂનકાર.
દ્રૌપદીનું મન, જે હંમેશાં પ્રભુ પર ટકી રહ્યું—
તેને ખબર હતી કે હવે જીવનનું હેતુ રાજ કરવું નથી…
ધર્મને જાળવી રાખીને વિદાય લેવું છે.
અને પાંડવો એક-એક કરીને હિમાલય તરફ ચાલ્યા.
મરણ નહીં—
મુક્તિ માટે.
કારણ કે કૃષ્ણ બાદ જીવવું એ મૃત્યુ કરતાં મુશ્કેલ હતું.
પરંતુ કૃષ્ણનાં માર્ગ પર ચાલીને શરીર છોડવું એ મુક્તિ હતી.
દૂર દ્વારકા પછી શું?
દ્વારકા તો સમુદ્રમાં ડૂબી ગઈ હતી.
પરંતુ તેના પથ્થરો, તેના મહેલો, તેની ગલીઓ—
કૃષ્ણના પગલાંનો સ્મરણ ધરતીમાં છોડી ગયા હતા.
અને સમુદ્રના તળિયે આજેય કોઈ ગહન શાંતિમાં એક શહેર સૂતું છે,
જેમાં દરેક દીવાલ, દરેક દીવો, દરેક દરવાજો
કદી કૃષ્ણની હાસ્યની ધૂન જાણે સાંભળતો હોય.
કૃષ્ણ પછી માનવજાતમાં શું બદલાયું?
કૃષ્ણ પછીની પેઢી જન્મી—
પરંતુ એ પેઢીના હૃદયમાં એક અજાણી સમજ હતી.
કોઈએ ગીતા વાંચી નહોતી,
પણ બધાને તેનું સાર ખબર હતો—
“કર્મ કર; फलની ચિંતા કરશો નહીં.”
આ એક વાક્યે જ દુનિયાની દિશા બદલી નાખી.
યુદ્ધો થયા, રાજાઓ ઉદય પામ્યા, સામ્રાજ્યો તૂટ્યાં.
પણ દરેક યુગમાં ક્યાંક કોઇ સત્યની લ્હેર આવતા
માણસને યાદ અપાવતી રહી—
“કૃષ્ણે જે કહ્યું હતું તે જ સાચું છે.”
અને જ્યાં માણસે લોભ વધાર્યો—
ત્યાં કૃષ્ણની ગાથા એને રોકતી.
જ્યાં પ્રેમ ઘટ્યો—
ત્યાં રાધા-કૃષ્ણની પ્રીત એને માર્ગ બતાવતી.
જ્યાં અંધકાર વધતો—
ત્યાં ગીતા પ્રકાશ બની.
કૃષ્ણની બુદ્ધિ હવે કોઈ વ્યક્તિની નહોતી—
સર્વ માટેની બની ગઈ.
રસ્તો ગુમાવે તે માટે દીવો,
પીંઢી માટે શાસ્ત્ર,
અને માનવજાત માટે ધરમનો શ્વાસ બની ગઈ.
કૃષ્ણ બાદનો કલિયુગ અને તેમનું અસ્તિત્વ
કલિયુગનો આરંભ હિંમત વિનાનો નહોતો—
પરંતુ કૃષ્ણની વિદાય જ આમ થવાનું કારણ હતી.
ધર્મનો સ્તંભ ચારેયમાંથી એક જ રહ્યો—
સત્ય.
પરંતુ એ સત્યને જીવંત રાખનાર કોણ?
કૃષ્ણ.
શરીરમાંથી નહીં—
વાણીમાં.
ગીતામાં.
ભક્તિના સ્વરોમાં.
પ્રેમના સાદામાં.
કલિયુગમાં જ્યારે પણ કોઈ પણ માણસ સત્ય બોલે—
તે પળમાં કૃષ્ણ જીવે.
કોઈ માતા પોતાના બાળકને કૃષ્ણના નામે કાજળ લગાવે—
તે પળમાં કૃષ્ણ સ્મિત કરે.
કોઈ ગરીબ પોતાનું અડધું ભોજન બીજા સાથે વહેંચે—
તે પળમાં કૃષ્ણ ઉપસ્થિત હોય.
કૃષ્ણનો યુગ પૂરો થયો નહીં—
કૃષ્ણ યુગ શરૂ થયો.
શરીરનો નહીં,
પરંતુ અસ્તિત્વનો.
ભાવનો.
પ્રેમનો.
માર્ગદર્શનનો.
કૃષ્ણ ગયો એ દિવસથી દુનિયાએ શીખી લીધું—
દેવતા માત્ર દેવાલયોમાં નથી.
દેવતા જીવન જીવવાની રીતમાં છે.
અને એ રીત—
કૃષ્ણ નામે ઓળખાય છે.
કૃષ્ણે શરીર છોડ્યું તે દિવસથી યુગો બદલાતા ગયા, પરંતુ દરેક યુગમાં માણસે એક અજાણું સત્ય સમજ્યું—
દેવતા મરે નહીં.
શરીર જાય છે,
પરંતુ અસ્તિત્વ રહે છે.
કૃષ્ણનું અસ્તિત્વ તો એવા સુગંધ જેવા છે જે ફૂલ છોડી દે પછી પણ હવામાં જીવંત રહીએ.
ફૂલ મર્યું—
પણ સુગંધ?
તે તો હવાના હૃદયમાં ઘર કરી ગઈ.
કૃષ્ણ પણ એવું જ છે…
તે શરીર છોડીને ગયા,
પણ તેમનો સ્વર, તેમનો ભાવ, તેમનો માર્ગ, તેમની પ્રીત, તેમની વણ-વણેલી ગીતા—
આ બધું તો રહી ગયું.
કૃષ્ણનો વૈજ્ઞાનિક અસ્તિત્વ
જ્યારે બ્રહ્માંડનું દરેક કણ એક ઉર્જાનો સ્વરૂપ છે,
અને ઉર્જા ક્યારેય મરે નહિ—
કૃષ્ણનું અસ્તિત્વ પણ કઈ રીતે મરી શકે?
કૃષ્ણનું હાસ્ય—
કૃષ્ણનો સ્વર—
કૃષ્ણનું જ્ઞાન—
આ બધું એક વાઈબ્રેશન છે.
એક તરંગ.
બ્રહ્માંડમાં એક સૂક્ષ્મ ઉર્જા જેમ.
સાયન્સને કહો તો તે કહે—
“દરેક લાગણી, દરેક વિચાર, દરેક શબ્દ એક તરંગ છે—અને તરંગ મટતો નથી.”
તો પછી ગીતા બોલનારનો સ્વર કેમ મટી જાય?
કૃષ્ણે જે બોલ્યું,
તે આજે પણ બ્રહ્માંડમાં તરંગોની જેમ પ્રતિધ્વનિ કરે છે.
અને જ્યારે કોઈ મનુષ્ય સત્ય બોલે,
જ્યારે કોઈDutyપૂર્વક કર્મ કરે,
જ્યારે કોઈ પ્રેમ વિતરે—
એ તરંગો કૃષ્ણના તરંગોને સ્પર્શે છે.
એટલે જ કહેવાય—
કૃષ્ણ હાજર છે… પરંતુ આ વખતે આપણા અંદર.
આધ્યાત્મિક અસ્તિત્વ
કૃષ્ણ કોઈ વ્યક્તિ ન હતા—
એક અવસ્થા હતા.
એક સ્થિતિ.
એક ભાવ.
જ્યારે કોઈનું મન વેંશળીના એક સ્વરથી શાંત થઈ જાય—
તે સ્વર કૃષ્ણ છે.
જ્યારે કોઈ ભક્ત “હે શ્યામ” કહીને રાત્રે કોઈને કહ્યા વગર રડી લે
પણ હૃદય હળવું થઈ જાય—
તે સ્પર્શ કૃષ્ણ છે.
જ્યારે કોઈ બાળક માટીમાં રમે
અને તેની આંખોમાં નિર્દોષતા ઝળકે—
તે નિર્દોષતામાં કૃષ્ણ છે.
જ્યારે બે માણસો વચ્ચે દ્વેષ ઓગળી જાય
અને ક્ષમા જન્મે—
તે ક્ષમા કૃષ્ણ છે.
માનવ ક્યારેય ખાલી નથી રહેતો.
ભીતરમાં કોઈ ન કોઈ ભાવ હંમેશાં જાગે છે.
અને જ્યારે એ ભાવ શુદ્ધ હોય—
એમાં કૃષ્ણ જાતે જ જીવતા થાય.
કૃષ્ણનું સાંસ્કૃતિક અસ્તિત્વ
યુગો બદલાયા—રાજાઓ બદલાયા—
પરંતુ કૃષ્ણની નાની મૂર્તિ દરેક ઘરે રહી ગઈ.
જ્યાં નાનકડી દીકરી પોતાના ઘેરેલાં નાનકડા શ્રીઓની મૂર્તિને રઝળતી રાખે—
ત્યાં કૃષ્ણ જીવે.
જ્યાં વૃદ્ધ સ્ત્રી રાત્રે સૂતા પહેલાં “શ્રી કૃષ્ણ શરણમ મમ” કહે—
ત્યાં કૃષ્ણ જીવે.
જ્યાં કોઈ તંબુરુ પર “હરે રામ હરે કૃષ્ણ” ગાય અને રડી પડે—
ત્યાં કૃષ્ણ જીવે.
જ્યાં યમુના કિનારે કોઈ યુવાન વેંશળી વગાડતા શાંતિ મેળવે—
ત્યાં કૃષ્ણ સ્મિત કરે.
જ્યાં પ્રેમ તૂટે,
પણ કોઈ વ્યક્તિ કહે—
“કોઈ વાત નહીં, હું માફ કરું છું”—
ત્યાં કૃષ્ણ ઊર્જા બની ધબકે છે.
કૃષ્ણનું માનવજાત માટેનું અસ્તિત્વ
કૃષ્ણનું અસ્તિત્વ ફક્ત પૂજા માટે નથી—
તે જીવન જીવવા માટે છે.
કોઈ મુશ્કેલી આવે
અને માણસ વિચાર કરે—
“હું સાચું કરું છું કે ખોટું?”
તે ખોજમાં ગીતા જન્મે છે,
અને તે ખોજમાં કૃષ્ણ જીવતા છે.
કોઈ માણસ પાપ તરફ જઈ રહ્યો હોય
અને અંતરાત્માથી અવાજ આવે—
“બંધ કર.”
તે અવાજ પણ કૃષ્ણ છે.
કોઈ ભયમાં હો અને અચાનક અંદરથી કહે—
“મારે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ”—
આ હિંમત કૃષ્ણ છે.
કૃષ્ણ neither એક દેવળમાં બંધ ભગવાન છે
ન તો માત્ર ઇતિહાસના પાનાં પર સજેલાં પુરુષ છે.
કૃષ્ણ તો એ અવસ્થા છે—
જ્યારે મન શુદ્ધ થાય,
જ્યારે પ્રેમ નિઃસ્પૃહ બને,
જ્યારે Dutyપ્રાથમિક બને,
જ્યારે સત્ય મીઠું લાગે,
જ્યારે ક્ષમા ઉજળી લાગે,
જ્યારે જીવન એક લીલાની જેમ લાગે.
અંતે — કૃષ્ણ ક્યાં છે?
કોઈ પૂછે—
“કૃષ્ણ ક્યાં છે?”
જવાબ સરળ છે—
જ્યાં પ્રેમ છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે.
જ્યાં સત્ય છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે.
જ્યાં હિંમત છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે.
જ્યાં શાંતિ છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે.
જ્યાં કરુણા છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે.
જ્યાં સુંદરતા છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે.
કૃષ્ણ ત્યાં છે જ્યાં માણસ પોતાના અંદર પ્રકાશ શોધે.
ત્યાં છે જ્યાં દુઃખ પછી સ્મિત આવે.
ત્યાં છે જ્યાં હૃદયમાંથી જન્મેલી સચ્ચાઈ વહે.
અને સૌથી મોટા સત્યમાં—
કૃષ્ણ ત્યાં છે જ્યાં તમે તેમને અનુભવો.
એ સ્થળ કોઈ દેવળ નથી,
કોઈ ગોપાળા નથી,
કોઈ દ્વારકા નથી…
એ તો સીધું તમારું હૃદય છે.
દુનિયાએ એને અનેક નામોથી ઓળખ્યો—
માખનચોર, ગોપાલ, મુરલીધર, મોહન, દ્વારકાધીશ, પરબ્રહ્મ…
પણ જ્યારે તેની લિલાઓ પૂર્ણ થઈ, ત્યારે દુનિયા એ એને એક જ નામ આપ્યું—
પ્રેમનો સાગર.
કૃષ્ણ હવે ધરતીના બંધનોથી મુક્ત થવા જ રહ્યા હતા.
જંગલની શાંતિમાં તે વૃક્ષ નીચે બેઠા હતા.
કોઈ રાજમહેલ ન હતો, કોઈ રથ ન હતો, કોઈ વંશીનો રણકાર ન હતો.
પવન પણ જાણે અટકી ગયો હતો,
અને કુદરત પોતાનું હૃદય થંભાવીને કૃષ્ણને જોઈ રહી હતી.
કૃષ્ણએ જીવને બધું આપી દીધું હતું—
પ્રેમ આપ્યો ત્યારે અમર્યાદ આપ્યો.
કરુણા બતાવી ત્યારે હૃદય ઓગળી જાય એટલી બતાવી.
ધર્મ શીખવ્યો ત્યારે માનવ જાતને શાશ્વત પ્રકાશ આપી ગયો.
હવે એ પ્રકાશ પોતાને પરત ખેંચવાનો સમય આવ્યો હતો.
બાણ લાગતાં જ પળભરમાં મૃત્યુ નહિ…
પણ શાંતિ ઉતરી.
એવો શાંત, કોમળ, દૈવી શ્વાસ,
કે જાણે ધરતી ઊંઘમાં લીન થઈ રહી હોય.
એ પળે કૃષ્ણે પોતાની આંખો બંધ કરી,
પછી ધીમેથી ખુલ્લી—
અને અંતિમ વાર આ સુંદર જગતને જોયું.
“મારા પ્રિય ગોપાલો,
મારી ગોપીઓ,
મારા માતા-પિતા,
મારો અર્જુન,
મારો સુદામા…”
કૃષ્ણનો કંપતો અવાજ પવનમાં એક આદભૂત સંગીત બનીને વહે્યો.
“હું જાઉં છું…
પણ હું ક્યાંય ખોવાઈ જવાનો નથી.
જ્યાં પણ પ્રેમ સાચો હશે,
જ્યાં પણ કરુણા જીવંત રહેશે,
જ્યાં એક હૃદય બીજાના માટે ધબકશે…
હું ત્યાં જ રહીશ.”
કૃષ્ણની આંખોમાંથી ધીમો પ્રકાશ ફાટી નીકળ્યો—
આંખોના કોર્ડોરમાંથી ઝળહળતું દૈવી તેજ.
કોઈ દુઃખ નહીં.
કોઈ પીડા નહીં.
માત્ર કોમળતા…
માત્ર અખૂટ પ્રેમ…
જે આખી ધરતીને સ્પર્શી ગયું.
જગતનો સૌથી કરુણ ક્ષણ—
જ્યારે પ્રેમનો સાગર પોતાની લહેરો પાછી ખેંચી લે છે…
આકાશ ધીમે ધીમે કંથાઈ ગયું.
પવન ઠંડો થઈ ગયો.
ગોપીઓના હૃદયમાં અચાનક ખાલીપણું ઉતર્યું.
અર્જુનને અનામ અજંપો થયો.
યશોદામા રાત્રે વાંસળીના અધૂરા સ્વરથી હડતાળી ગયાં.
કોઈને કંઈ ખબર નહોતું,
પણ બ્રહ્માંડ જાણતું હતું—
સાગર પોતાની ઊર્મિઓને પરત બોલાવી રહ્યું છે.
અને જ્યારે અંતિમ શ્વાસ ધીમેથી બહાર આવ્યો,
ત્યારે ધરતીનું હૃદય ઘૂંઘાટથી ભરાઈ ગયું—
જે દિવસ કૃષ્ણ ગયા,
એ દિવસે દુનિયાએ પ્રેમનું એક અધ્યાય ખોઈ દીધું.
પરંતુ પ્રેમનાં સાગરો કદી સૂકાતા નથી.
કૃષ્ણનું શરીર શાંત હતું,
પરંતુ જગતની દરેક હલચલ તેના પ્રેમના વિશ્વાસને ફરી જીવંત કરતી હતી.
કૃષ્ણ ગયાં…
પણ તેનાં શબ્દો રહી ગયા:
“યદ યદ હિ ધર્મસ્ય…”
“મામેકં શરણં વ્રજ…”
“કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે…”
તેનું સ્મિત રહી ગયું.
તેનો સ્પર્શ રહી ગયો.
તેની કરુણા રહી ગઈ.
એક ઊંડું, અહેસાસમાં વસેલું, અદૃશ્ય પરંતુ સદાય હાજર રહેલું “હું છું” રહી ગયું.
અને આ રીતે પુસ્તકનો અંત નહિ…
એક નવી શરૂઆત થઈ—
પ્રેમની, કરુણાની, ભક્તિની, અને આત્મજાગૃતિની શરૂઆત.
કૃષ્ણ તો ચાલ્યા ગયા,
પણ એ સાગર હજી પણ તરંગે છે…
દરેક હૃદયમાં, જ્યાં થોડો પણ પ્રેમ જીવંત છે.
