હિન્દુકુશ પર્વતોની ઊંચી ખીણોમાં એક પ્રાચીન નગર હતું – ગાંધાર. એ જ ગાંધાર જેના રાજા સુબલનો દીકરો શકુની મહાભારતમાં અમર થયો. લોકો કહે છે કે શકુનીના પાસાનો શાપ આજે પણ ત્યાંની હવામાં ફરે છે..
આજથી ઘણાં વર્ષો પહેલાં ગાંધારના એક નાનકડા કિલ્લામાં રહેતો હતો યુવાન ઝુલ્ફિકાર. દેખવામાં ગોરો-ચીટ્ટો, આંખોમાં પઠાણી ચમક, પણ દિલમાં કાળજું. તેના વડીલોએ તેને એક જૂની ચમડાની થેલી આપી હતી. એમાં હતા ચાર નાના હાડકાના પાસા – એ જ પાસા જેની વાતો ગાંધારના બજારમાં ચૂપકીથી કહેવાતી કે “આ શકુનીના પૂર્વજના હાડકામાંથી બનેલા છે. જેની સામે રમશે, તેનું બધું છીનવી લેશે.”
ઝુલ્ફિકારે પહેલો દાવ નાનો રમ્યો ગામના ચરવાહાઓ સાથે. પછી બજારના વેપારીઓ સાથે. દરેક વખતે પાસા છ-છ આવતા. ઘેટાં ગયાં, ઘોડા ગયા, સોનું ગયું. ગાંધારના બજારમાં લોકો તેનું નામ લેતા ત્યારે થૂંકતા, “આ નવો શકુની છે.”
એક દિવસ કાબુલથી એક મોટો વેપારી આવ્યો હાજી અબ્દુલ રહીમ. તેની સાથે હતી તેની દીકરી ગુલાલૈ જેની આંખો બદાખ્શાનના લાલ લાલચટ્ટા જેવી ચમકતી. ઝુલ્ફિકારે તેને જોઈ અને લાલચ જાગી.
રાતના અંધારામાં તેણે હાજીને બોલાવ્યા.
“એક રમત રમીએ, હાજી સાહેબ?”
“શું દાવ પર છે?”
“જો હું હારી ગયો તો મારો આખો કિલ્લો તમારો. જો તમે હાર્યા તો ગુલાલૈનો હાથ મારે આવે.”
હાજીએ ઇનકાર કર્યો, પણ ઝુલ્ફિકારે કહ્યું, “કાબુલમાં લોકો કહેશે કે પઠાણ વેપારીએ ગાંધાર ના યુવાન સામે રમવાની હિંમત ન કરી.”
અંતે રમત શરૂ થઈ. ગાંધારના કિલ્લાના આંગણે મશાલો પ્રગટી. લોકો ચારેય બાજુ ઊભા. પાસા ફેંકાયા – એક પછી એક છ-છ. હાજી ની આંખમાં આંસુ, હાથ ધ્રૂજવા લાગ્યા. અંતે ગુલાલૈએ પોતે આગળ આવી અને ઝુલ્ફિકારની સામે ઊભી રહી. તેની આંખોમાં ઘૃણા અને શાપ હતો.
ઝુલ્ફિકાર જીતી ગયો. હાજીની કાફલા, સોનું, ઘોડા અને ગુલાલૈ બધું તેનું થયું. લોકો ચૂપ રહ્યા. કોઈએ વિરોધ ન કર્યો. ડર એટલો હતો કે ઝુલ્ફિકારની સામે બોલનારનું ગળું કપાઈ જતું.
પણ હિન્દુકુશની ઠંડી હવામાં ધર્મ ક્યારેય ચૂપ નથી રહેતો.
એક વર્ષ પછી ગાંધારમાં એક ફકીર આવ્યો નામ હતું યુસુફ. લાંબા દાઢીવાળો, ખાસ પઠાણી ટોપી, હાથમાં એક લાકડી. તેણે કિલ્લાની બહાર ઊભા રહીને અવાજ લગાવ્યો, “ઝુલ્ફિકાર! એક છેલ્લી રમત રમીએ.”
ઝુલ્ફિકાર હસી પડ્યો, “તારી પાસે શું છે, ફકીર?”
યુસુફે શાંતિથી કહ્યું, “મારી પાસે કંઈ નથી. એટલે જ તું ડરીશ નહીં. શરત એક જ – હું હારીશ તો મારો જીવ તારો. તું હારીશ તો જે કંઈ લૂંટ્યું છે એ બધું પાછું આપીને આ ગાંધાર છોડીને ચાલ્યો જા.”
સમગ્ર ગાંધાર એકઠું થયું. હાજી અબ્દુલ રહીમ, ગુલાલૈ, બધા આવ્યા. ઝુલ્ફિકારે પોતાના જૂના હાડકાના પાસા કાઢ્યા. પહેલો ફેંક્યો – છ. બીજો – છ. ત્રીજો ફેંક્યો ત્યારે અચાનક પાસો હવામાં જ ફાટી ગયો. એની અંદરથી સફેદ ભુક્કો નીકળ્યો. ચોથો, પછી બધા જ પાસા ફૂટીને હાડકાનો ભુક્કો થઈ ગયા.
ઝુલ્ફિકાર ચીસ પાડી ઊઠ્યો, “આ શું થયું?!”
યુસુફે શાંતિથી કહ્યું, “આ પાસા ક્યારેય તારા ન હતા, ઝુલ્ફિકાર. એ તો શકુનીના પૂર્વજના અધર્મના હાડકા હતા. જ્યારે સુધી તું લૂંટતો રહ્યો, એ હાડકાંએ તને સાથ આપ્યો. જે દિવસે ધર્મ સામે આવ્યો, એ જ હાડકાંએ તને છોડી દીધો.”
લોકોએ ઝુલ્ફિકારને ઘેરી લીધો. કોઈએ પથ્થર માર્યો, કોઈએ થૂંક્યું. ગુલાલૈએ પોતાનો દુપટ્ટો ફાડીને ફેંકી દીધો અને કહ્યું, “આજથી તું મારા માટે મૃત છે.”
ઝુલ્ફિકારને ગાંધાર માંથી કાઢી મૂકવામાં આવ્યો. તે પામીર ના ઠંડા જંગલોમાં ભટકતો રહ્યો. લોકો તેનું નામ લેતા ત્યારે ગાળ દઈને લેતા – “એ નવો શકુની હતો.” થોડા વર્ષોમાં તેનું નામ ભૂલાઈ ગયું, ફક્ત “શકુની” નામ રહી ગયું – અધર્મનું પ્રતીક.
અને ગાંધાર ફરી શાંત થયું. હાજીને તેની કાફલા પાછી મળી, ગુલાલૈ ને તેની આઝાદી મળી, અને લોકોએ શીખ્યું કે પાસા નહીં, કર્મ જીત નક્કી કરે છે.
શકુનીના પાસા ક્યારેય તેના ન હતા એ તો અધર્મના હાડકાં હતા. અધર્મ થોડા સમય માટે ચમકે છે, લોકોને લૂંટે છે, હસાવે છે, પણ અંતે એ જ હાડકાં ફૂટીને એનો નાશ કરે છે.
દરેક યુગમાં એક શકુની જન્મે છે, પણ લોકો તેને હંમેશા ગાળો આપીને જ યાદ રાખે છે.કારણ કે અંતે ધર્મના હાથે અધર્મનો નાશ થાય જ છે.
