ગામના પાદરે આવેલા મોટા વડલાના ઓટલે રાતના અંધારામાં પાંચ-છ બીડીઓના ટપકાં ચમકતા હતા. મંગલ, લાખો, ભીખો, ધીરજ અને જયસુખની ટોળકી જામી હતી. વાતાવરણ ગંભીર હતું. પેલી 'પરોઠા-કાંડ'ની રાત પછી આખી ટોળકીનું લોહી ઉકળતું હતું. જેમ બિલાડીના મોંમાંથી કોળિયો છીનવાઈ જાય અને બિલાડી જેવી ખીજાય, એવી જ હાલત લાખા અને ધીરજની હતી.
મંગલ ઓટલા પર પલાંઠી વાળીને બેઠો હતો. હાથમાં રહેલી સળીથી જમીન ખોતરતા ખોતરતા તેણે મૌન તોડ્યું, "જુઓ ભાઈઓ, આમ હવે નહીં ચાલે. ગોરબાપા છે તો આપણા પૂજનીય, પણ એમની જીભને હવે થોડો વિરામ આપવો પડશે. પરોઠા તો ગયા, પણ આપણી આબરૂ પણ ગઈ."
લાખાએ હોઠમાં દબાવેલી બીડીનો ધુમાડો કાઢતા કહ્યું, "સાચી વાત છે મંગલિયા. પણ કરવું શું? બાપાને છેતરવા એ કાંઈ ખાવાના ખેલ નથી. એ તો પવનની દિશા સુંઘીને કહી દે કે કયા ગામમાં શીરો શેકાય છે!"
મંગલે રહસ્યમય સ્મિત સાથે પોતાની મૂછ પર હાથ ફેરવ્યો, "એ જ તો! એમની એ જ સુંઘવાની શક્તિ એમની નબળાઈ બનશે.
સાંભળો... મારો એક પ્લાન છે."
બધા મિત્રો મંગલની નજીક સરક્યા.
"આપણે બાપાને ગામની બહાર કાઢવા પડશે, તો જ આપણે અહીં શાંતિથી ખાઈ શકીશું," મંગલે ધીમેથી પણ મક્કમ અવાજે કહ્યું, "કાલે સવારે હું અને જયસુખ બાપાની ડેલી પાસેથી નીકળશું અને વાત વહેતી કરશું કે બાજુના રામપર ગામમાં મુખીને ત્યાં પૌત્ર-જન્મના વધામણા છે. અને રસોઈમાં પાંચ મણ દૂધનો દૂધપાક અને પૂરીનું જમણ છે!"
"દૂધપાક?" ભીખાની આંખો પહોળી થઈ ગઈ.
"હા, દૂધપાક! અને સાથે એમ પણ કહીશું કે મુખીએ પાંચ ગાઉના બ્રાહ્મણોને નોતરું આપ્યું છે ને દક્ષિણામાં પાંચ-પાંચ રૂપિયા!" મંગલે પત્તું ખોલ્યું. "દૂધપાક અને દક્ષિણાનું નામ સાંભળીને બાપાથી રહેવાશે નહીં. એ રામપર દોડશે, અને આપણે અહીં નદીના કોતરમાં જઈને નિરાંતે 'દાલ-બાટી' બનાવશું!"
"વાહ મંગલ વાહ! શું મગજ દોડાવ્યું છે!" ધીરજ ખુશ થઈ ગયો.
"બાપા રામપરના રસ્તે અને આપણે દાલ-બાટીના રસ્તે!"
આમ મધરાતે વડલા નીચે ગોરબાપાને ફસાવવાનો 'ચક્રવ્યૂહ' રચાયો.
બીજા દિવસે સવારે, ગોરબાપા ઓસરીમાં બેઠા બેઠા દાતણ કરતા હતા. ત્યાં જ નક્કી કર્યા મુજબ મંગલ અને જયસુખ ત્યાંથી નીકળ્યા અને મોટે મોટેથી રામપરના દૂધપાકની વાતો કરવા લાગ્યા. વાત સીધી બાપાના કાને અથડાઈ અને તીર નિશાન પર લાગ્યું. બાપાના મનમાં તો જાણે લાડુ ફૂટવા માંડ્યા. 'દૂધપાક અને પાંચ રૂપિયા!' બસ, પછી તો પૂછવું જ શું?
બપોરના બરાબર બારના ટકોરે, ધોમધખતા તાપમાં ગોરબાપાએ ખભે પછેડી નાખી અને દૂધપાકના સપના જોતા રામપરના રસ્તે ઉપડ્યા.
આ બાજુ મંગલ, લાખો અને ધીરજ ખુશ હતા. બાપા રવાના થયા એટલે એમણે ગામ બહાર નદીના કોતરમાં 'દાલ-બાટી'નો પ્રોગ્રામ ગોઠવ્યો. "આજે બાપા ત્યાં ભૂખ્યા ટળવળશે ને આપણે અહીં ઘીમાં લથબથ બાટી ઝાપટશું!" મંગલે મૂછે તાવ દેતા કહ્યું.
પણ કહેવત છે ને કે 'રામ રાખે તેને કોણ ચાખે', પણ અહીં તો ઊંધું થયું. હજી તો લાખાએ ચૂલામાં આગ ચેતાવી અને બાટી શેકવાની તૈયારી કરી, ત્યાં તો અચાનક આકાશમાં કાળા ડિબાંગ વાદળો ચડી આવ્યા. જોતજોતામાં તો અષાઢી મેઘ તૂટી પડ્યો હોય એમ કમોસમી વરસાદ (માવઠું) તૂટી પડ્યો! કોતરમાં પાણી ફરી વળ્યા, લાકડા પલળી ગયા ને ચૂલા ઠરી ગયા. દાલ-બાટી તો દૂર, બિચારા યુવાનો પલળીને થરથરતા ખાલી પેટે ઘેર ભાગ્યા. કુદરતે જાણે ગોરબાપાનો બદલો લઈ લીધો હતો!
બીજી બાજુ, ગોરબાપા રામપર પહોંચ્યા. પરસેવે રેબઝેબ, શ્વાસ ચડ્યો હતો. મુખીની ડેલીએ જઈને જુએ તો તાળું! પાડોશીને પૂછ્યું ત્યારે ખબર પડી કે મુખી તો પરિવાર સાથે બહારગામ ગયા છે. ક્ષણભર માટે ગોરબાપાને મંગલ પર રીસ ચડી, પણ પછી થાકીને ડેલીના ઓટલે બેસી પડ્યા. ભૂખ્યા પેટે જ્યારે વિચારવા બેઠા ત્યારે અંતરાત્મા જાગ્યો.
"અરર! આ મારી લાલચ મને ક્યાં લઈ આવી? છોકરાઓએ મારી મશ્કરી કરી કારણ કે હું જ મારા પદની ગરિમા ભૂલીને જમણવાર પાછળ દોડતો હતો. લોભે લક્ષણ જાય!" ગોરબાપાની આંખ ભીની થઈ ગઈ. એમને પોતાની ભૂલ સમજાઈ. પણ ગોરબાપા એ કાંઈ કાચા પોચા નહોતા, એમણે નક્કી કર્યું કે હવે આ છોકરાઓને જમણવાર કોને કહેવાય અને પ્રેમ કોને કહેવાય એ શીખવવું પડશે.
બે દિવસ પછી...
આખા ગામમાં વાત વાયુવેગે ફેલાઈ ગઈ. ગોરબાપાએ પોતાની પ્રખ્યાત આંબાવાડીમાં 'મહામૃત્યુંજય પૂજા' અને ત્યારબાદ મહા-પ્રસાદનું આયોજન કર્યું હતું. આખા ગામને નોતરું હતું, અને ખાસ આગ્રહ મંગલ અને તેની ટોળકીને હતો.
મંગલ, લાખો અને જયસુખ ગભરાયા. "અલ્યા મંગલ, આ બાપાએ નક્કી આપણને ફસાવવા જાળ બિછાવી છે. આપણે ત્યાં જઈશું ને આપણું અપમાન કરશે તો?" ધીરજે શંકા કરી.
"ના હોય તો ના જઈએ..." લાખો બોલ્યો.
"ના, જો નહી જઈએ તો બાપાને થશે આપણે ડરી ગયા. જઈશું, પણ સાવચેત રહીશું." મંગલે નિર્ણય લીધો.
સાંજના સમયે મંગલ અને તેના મિત્રો ડરતા ડરતા ગોરબાપાની વાડીએ પહોંચ્યા. દ્રશ્ય જોઈને તેમની આંખો ફાટી ગઈ. ઘટાદાર આંબાના ઝાડ નીચે સ્વચ્છ લીપણ કરેલું હતું. ઝાડ પર ફાનસ લટકતા હતા અને લાંબી પંગતોમાં ગામલોકો બેઠા હતા. કેસુડાના પાનના પડિયા-પતરાળા ગોઠવાઈ ગયા હતા. વાતાવરણમાં શુદ્ધ ઘી, એલચી અને તીખા વઘારની એવી તો સોડમ આવતી હતી કે મંગલના મોઢામાં પાણીનો ધોધ છૂટ્યો.
ગોરબાપા હસતા મોઢે આગળ આવ્યા. "આવો આવો જુવાનો! તમારા વગર તો આ પંગત અધૂરી છે." બાપાનો અવાજ એટલો મીઠો હતો કે છોકરાઓની અડધી શંકા ત્યાં જ ઓગળી ગઈ.
યુવાનો બેઠા. ગોરબાપાએ પોતે પીરસવાનું ચાલુ કર્યું. અને પછી શરૂ થયો વ્યંજનોનો પરિચય, જે સાંભળીને ત્યાં બેઠેલા દરેકના પેટમાં ભૂખનો ડુંગર જાગ્યો.
ગોરબાપા એક એક વાનગી પીરસતા જાય અને એનું વર્ણન કરતા જાય:
"લે મંગલ, આ 'કેસરિયો મોહનથાળ'. શુદ્ધ ગીર ગાયના ઘીમાં, ચણાના કરકરા લોટને ધીમા તાપે શેકીને, સાકરની ચાસણીમાં ડૂબાડીને બનાવ્યો છે. ઉપર બદામ-પીસ્તાની કાતરી અને કેસરની સોડમ છે. મોઢામાં મુકતા જ ઓગળી ન જાય તો કહેજે!" સોનેરી ચોસલા જોઈને લાખાની ધીરજ ખૂટી.
ત્યાં બાપાએ બીજું તપેલું લીધું. "અને આ છે 'મેથીના ગોટા'. બહારથી એકદમ કરકરા પણ અંદરથી રૂ જેવા પોચા! સાથે વાટેલા લીલા મરચાં ને કોથમીર તો ખરી જ, પણ તેમાં આખા ધાણા અને મરીનો સ્વાદ જે આવશે ને દીકરા, એ તારી જીભને નવો જ સ્વાદ આપશે." ગરમાગરમ ગોટાની સુગંધે બધાને ઘેલું લગાડ્યું.
"હજી તો શરૂઆત છે..." બાપાએ કઢીનું તપેલું લીધું. "આ 'ભાતિયા કઢી'. છાશમાં ચણાનો લોટ, આદુ-મરચાંની પેસ્ટ અને ઉપરથી લીમડા, લવિંગ અને તજનો વઘાર! આ કઢીનો એક સબડકો લેશો ને, તો આત્મા તૃપ્ત થઈ જશે."
સાથે સાથે 'રીંગણનો ઓળો' આવ્યો. "આપણા જ ખેતરના કુણા રીંગણને કોલસાની સગડી પર શેકી, ફોલીને, લસણની ચટણી અને લીલી ડુંગળીના વઘાર સાથે બનાવેલો ઓળો. અને એની સાથે આ બાજરીના 'રોટલા'! ચૂલા પર ટીપેલો, માખણના લુણિયા સાથે!"
અને છેલ્લે, 'શ્રીખંડ' અને 'કેરીનો રસ'. "આંબાવાડીમાં બેઠા હોઈએ ને રસ ના હોય? કેસર કેરીનો રસ, જેમાં સહેજ સૂંઠ પાવડર નાખ્યો છે જેથી પચે સારો."
ફરસાણમાં 'પાતરા', 'સેવ-ખમણી', અને જાતજાતના 'અથાણાં'! કચુંબરમાં રાયતા મરચાં અને ડુંગળીના લચ્છા.
મંગલ અને તેના મિત્રો તો બસ જોતા જ રહી ગયા. આવું રાજાશાહી ભોજન તો એમણે સપનામાંય નહોતું વિચાર્યું. ડર ભૂલીને બધાએ જમવાનું શરૂ કર્યું. મોહનથાળ મોઢામાં મુકતા જ આંખો બંધ થઈ ગઈ. ઓળો અને રોટલો ખાતા મંગલને પોતાની માના હાથ યાદ આવી ગયા. પેટ ભરાઈ ગયું પણ મન નહોતું ભરાતું. ગોરબાપા પ્રેમથી આગ્રહ કરી કરીને પીરસતા હતા, "હજી એક લાડવો લે લાખા... ધીરજ, તું શરમામાં, કઢી લે..."
જમણવાર પત્યો. બધા તૃપ્ત થઈને ઓડકાર ખાતા હતા. ત્યારે ગોરબાપા વચ્ચે ઊભા થયા. વાતાવરણ શાંત થઈ ગયું.
ગોરબાપાનો અવાજ ભીનો હતો. એમણે કહ્યું, "મારા વહાલા ગામજનો અને મારા જુવાન મિત્રો. બે દિવસ પહેલા હું રામપર ગયો હતો, લાલચમાં ને લાલચમાં. ત્યાં જઈને મને સમજાયું કે પેટની ભૂખ કરતા આત્માની ભૂખ મોટી છે. હું બ્રાહ્મણ છું, મારું કામ સંતોષ વહેંચવાનું છે, લાલચ કરવાનું નહીં. મંગલના એ મજાકે મારી આંખ ઉઘાડી દીધી."
બાપાએ મંગલ સામે જોઈને કહ્યું, "દીકરા મંગલ, મને માફ કરજે. હું હંમેશા તમારા જમણવારમાં ભાગ પડાવવા આવી જતો. પણ આજે મેં મારા હાથે રાંધીને તમને જમાડ્યા ને, ત્યારે મને જે આનંદ મળ્યો છે એવો આનંદ તો સો મણ દૂધપાક ખાવાથી પણ નહોતો મળ્યો.
આજથી ગોરબાપા કોઈના નોતરા વગર જમવા નહીં જાય, પણ હા, જ્યારે ભૂખ લાગે ત્યારે મારી વાડીના દરવાજા ખુલ્લા છે!"
ગોરબાપાના આવા નિખાલસ શબ્દો સાંભળી મંગલનું હૃદય પીગળી ગયું. એનું માથું શરમથી ઝૂકી ગયું. તે દોડીને ગોરબાપાના પગમાં પડી ગયો.
"ના બાપા, માફી તમે નહીં, અમે માંગીએ છીએ. અમે વડીલની મજાક ઉડાવી, પાપ તો અમે કર્યું છે. તમે તો મોટા છો, તમે અમને પેટ ભરીને જમાડ્યા ને પ્રેમ પણ આપ્યો. આજનું આ જમણ અમે જિંદગીભર નહીં ભૂલીએ." મંગલની આંખમાંથી આંસુ સરી પડ્યા.
ગોરબાપાએ મંગલને ઉભો કરી ગળે લગાડ્યો. આકાશમાં પૂનમનો ચાંદો ચમકતો હતો અને નીચે આંબાવાડીમાં પ્રેમ અને સંતોષનો પ્રકાશ રેલાતો હતો. તે દિવસે શિવગઢના લોકોએ માત્ર મોહનથાળનો સ્વાદ જ નહીં, પણ એક સાચા 'પરીવર્તન'નો સ્વાદ પણ ચાખ્યો હતો.
(સમાપ્ત)
