શાંતિનું સરનામું (Address of Peace)
પ્રભાતનો પ્રારંભ (The Dawn's Beginning)
ધીરુભાઈ સવારના પહોરમાં, તુલસીના ક્યારાની બાજુમાં, પોતાની લાકડાની જૂની ખાટલી પર બેઠા હતા. સૂર્ય હજી સંપૂર્ણ ઊગ્યો નહોતો. પૂર્વ દિશામાં સોનેરી આભાસ પથરાઈ રહ્યો હતો અને હવા શીતળ હતી. તેમનું નાનું ઘર રતનપુર ગામના ધૂળિયા રસ્તાની બાજુમાં હતું. શહેરની જેમ અહીં દીવાલો રંગબેરંગી નહોતી, પણ દરેક દીવાલ પર સમયના અને પ્રેમથી જીવેલા વર્ષોના નિશાન હતા. આંગણામાં ગાય બાંધેલી હતી અને તેની ગળાની ઘંટડી ધીમા, લયબદ્ધ અવાજે શાંતિને તોડી રહી હતી.
ધીરુભાઈએ આદત મુજબ, પહેલા તુલસીના ક્યારે પાણી સીંચ્યું. માટીમાંથી આવતી ભીનાશની અને તુલસીની સુગંધે તેમના ફેફસાંને તાજગીથી ભરી દીધા. તેઓ જાણતા હતા કે આ સુગંધ કોઈ પરફ્યુમરીમાં ન મળી શકે, આ તો મૂળિયાંની સુગંધ હતી. તેમણે ચાનો ઘૂંટ ભર્યો. અહીં ચાની ચુસ્કી કોઈ રેસ્ટોરન્ટના કાચના કપમાં નહીં, પણ માટીના કોડિયામાં હતી, અને એનો સ્વાદ સાદી જિંદગીની મીઠાશ જેવો હતો.
આ નિરંતર શાંતિમાં જ, તેમનો જૂનો કી-પેડવાળો મોબાઈલ ફોન રણક્યો.
સંવાદ અને સંઘર્ષ (Dialogue and Conflict)
સ્ક્રીન પર ‘વિમલ’ નામ વાંચીને તેમના ચહેરા પર સ્મિત આવ્યું. તે તેમનો એકમાત્ર પુત્ર, અમદાવાદમાં મોટી આઇ.ટી. કંપનીનો મેનેજર.
“જય શ્રી કૃષ્ણ, બેટા!” ધીરુભાઈનો અવાજ શાંત અને સ્થિર હતો.
“જય શ્રી કૃષ્ણ, પપ્પા. સવાર સવારમાં ફોન કર્યો એટલે? બધું બરાબર છે ને?” વિમલનો અવાજ હંમેશાં ઉતાવળિયો અને થોડો તણાવમાં લાગતો. જાણે તે વાત પણ ઝડપથી પતાવી દેવા માંગતો હોય.
“અરે, બધું બરાબર જ છે. બસ, એમ જ તને યાદ કર્યો. અહીં બહુ સરસ સવાર પડી છે. તું ક્યારેક આવ ને, આ સૂરજ ઊગવાનો નજારો જો. તારા શહેરમાં તો ક્યાં દેખાતું હશે?” ધીરુભાઈએ ધીમેથી વાત શરૂ કરી.
વિમલે નિસાસો નાખ્યો, “પપ્પા, નસીબ ક્યાં? તમે જાણો છો ને, આ વીક પણ મારે એક મોટો પ્રોજેક્ટ સબમિટ કરવાનો છે. વીકએન્ડમાં પણ મીટિંગ્સ છે. અત્યારે તો મારી જિંદગી મારા હાથમાં નથી, એ તો મારા ક્લાયન્ટ અને ટાર્ગેટના હાથમાં છે.”
“અને એ જ મને નથી સમજાતું, વિમલ. તું આખો દિવસ શેની પાછળ દોડે છે? તારી ઉંમર પિસ્તાલીસની થઈ, તું કેટલું કમાય છે એની ચિંતા મને નથી, પણ તું કેટલું ગુમાવે છે, એની ચિંતા છે.”
વિમલે હસવાનો પ્રયત્ન કર્યો. “ગમે તેમ કહો પપ્પા, તમને અહીં ગામડામાં બેઠા બેઠા શહેરની ચિંતા જ છે! હું ‘બધું’ કમાવા માટે દોડું છું. સારું ઘર, સારી કાર, અને બેંકમાં એટલું બેલેન્સ કે ભવિષ્યમાં કોઈના પર નિર્ભર ન રહેવું પડે.”
ધીરુભાઈ ચૂપ રહ્યા. તેમણે દૂર ખેતરોમાં કામ કરતા મજૂરોને જોયા. “બધું કમાવું છે? પણ એ ‘બધું’ પકડી રાખવાનો તારો સમય ક્યાં છે? તું અહીં આવ, અહીં હવા મફત છે, નળમાં પાણી છે, ખેતરમાં શાકભાજી છે. ત્યાં આવીને મારે શું કરવું? આરામ? અહીં તો હું કાયમ આરામમાં જ છું, બેટા.”
વિમલને કાકાની વાત સમજાય, પણ તે સ્વીકારી ન શક્યો. “બસ પપ્પા, હવે હું ફોન મૂકું. મારે ઑફિસ માટે નીકળવું પડશે. બસ, આટલું સાંભળી લો: હું અહીં બહુ ખુશ છું. તું તારા કામ પર ધ્યાન આપજે.”
ફોન મૂક્યા પછી, ધીરુભાઈએ ખાટલી પર આડો અંગ મૂક્યો અને આંખો બંધ કરી. વિમલ સાથેની વાતચીતથી તેમના મનમાં વર્ષો જૂની એક વાત તાજી થઈ ગઈ. આ શહેર અને ગામ વચ્ચેની ખેંચતાણ નવી નહોતી. આ તો એમની જિંદગીની એક જૂની વાર્તા હતી, તેમના મિત્ર મોહન સાથેની.
ભૂતકાળનો પડઘો (Echo of the Past)
૧. મોહનની મહત્વાકાંક્ષા (Mohan's Ambition)
લગભગ પચાસ વર્ષ પહેલાં, જ્યારે ધીરુભાઈ જુવાન હતા, ત્યારે રતનપુર ગામની યુવા પેઢીમાં શહેર તરફ જવાની એક લહેર આવી હતી. તેમના જીગરજાન દોસ્ત, મોહન, સૌથી વધુ ઉત્સાહિત હતો.
“ધીરુ,” મોહને એક સાંજે વડલાના છાંયડે કહ્યું હતું, “અમદાવાદમાં નવી મિલ ખૂલી છે. પગાર ત્રીસ રૂપિયા મહિને! ત્રીસ રૂપિયા! તું અહીં ખેતરમાં કેટલી મહેનત કરીશ તો એટલું મળશે? આપણે બસ આ ધૂળ અને ઢોરની દુનિયામાંથી બહાર નીકળવાનું છે.”
ધીરુભાઈએ હાથમાં રહેલી માટી સૂંઘી. “મોહન, અહીં જિંદગીમાં ઓછામાં પૂરું કરવાની કલા છે. અહીં ભલે રૂપિયા ન ઊગતા હોય, પણ સંતોષ ઊગે છે. આ ધરતી અને આપણા બાપુજીનું ખેતર મને છોડશે નહીં.”
મોહન તિરસ્કારથી હસ્યો. “સંતોષ? એ તો નિષ્ફળ માણસનો બચાવ છે! મારે તો મોટા ઘરમાં રહેવું છે, મારી પત્નીને સોનાના દાગીના પહેરાવવા છે. તું અહીં રહે, હું જઉં છું ‘બધું’ કમાવા.”
મોહન ગયો. ધીરુભાઈ અહીં રહ્યા. તે દિવસ ગામના લોકો બે પક્ષમાં વહેંચાઈ ગયા હતા – એક જેઓ મોહનને ‘સફળ’ થવા બદલ અભિનંદન આપતા હતા, અને બીજા જેઓ ધીરુભાઈની ‘સાહસહીનતા’ પર દયા ખાતા હતા.
૨. મોહનનું પ્રદર્શન અને ધીરુભાઈની ધીરજ (Mohan’s Show and Dhirubhai’s Patience)
શરૂઆતના દસ વર્ષ અઘરા હતા. મોહન દર વેકેશને મોંઘા કપડાં (જે ગામમાં કોઈ પહેરતું નહોતું) અને નવી ટેક્નોલોજી (એક ટ્રાન્ઝિસ્ટર રેડિયો) લઈને આવતો. તે અમદાવાદની વાતો એવી રીતે સંભળાવતો કે ગામના યુવાનોની આંખોમાં ચકાચોંધ આવી જતી.
એકવાર મોહને ધીરુભાઈને ટોણો માર્યો: “તારું ખેતર હજી ત્યાં જ છે, ધીરુ. મેં એક વર્ષમાં એટલું કમાયું છે, જેટલું તું આ ખેતરમાં દસ વર્ષમાં નહીં કમાય. આ ‘મૂળિયાં’ તને ક્યાંય નહીં લઈ જાય!”
ધીરુભાઈએ માત્ર એટલો જ જવાબ આપ્યો: “મોહન, હું ભલે ક્યાંય ન જઉં, પણ મારું મન ક્યાંય ભટકતું નથી. મારું સરનામું સ્થિર છે, તારું સરનામું ક્યારેય બદલાઈ શકે.”
વર્ષો વીત્યા. મોહને મોટું મકાન લીધું, પણ એ ઘર ક્યારેય ‘ઘર’ ન બન્યું. અવાજ, ધુમાડો અને સતત હરીફાઈની દોડમાં તે શાંતિ ગુમાવી બેઠો. તેના ફેફસાં અમદાવાદની કોંક્રીટની હવાથી નબળા પડવા લાગ્યા.
૩. મોહનનું અંતિમ સત્ય (Mohan's Final Truth)
પચાસ વર્ષની ઉંમરે, હૃદયની બીમારી લઈને, મોહન રતનપુર પાછો ફર્યો. તે હવે ધનવાન હતો, પણ ક્ષીણ હતો. તે જ મોહન, જેણે યુવાનીમાં ‘સંતોષ’ને નિષ્ફળતા કહેલો, તે હવે ધીરુભાઈના ઘરના ઉંબરે બેઠો.
“ધીરુ,” તેના અવાજમાં થાક હતો, “તું નસીબદાર છે. તેં ક્યારેય આ હવા અને પ્રકાશની કિંમત ચૂકવી નથી. મેં જીવન આખું ‘બધું’ કમાવામાં વિતાવી દીધું, પણ જેની જરૂર હતી—આ ખુલ્લી હવા, સમયની ધીરજ અને અસલી નિદ્રા—તે તો તારી પાસે પહેલેથી જ હતી. મને હવે સમજાય છે કે શાંતિનું કોઈ માર્કેટ વેલ્યુ નથી.”
મોહનની વાત ધીરુભાઈ માટે કોઈ શાસ્ત્રવચનથી ઓછી નહોતી. ધીરુભાઈએ આંખો ખોલી. વિમલ પણ આજે 'બધું' ની વાત કરતો હતો. પરંતુ 'બધું' કરતાં 'કાંઈક' વધારે મહત્વનું હતું, અને તે હતું મૂળિયાં. તેમણે તુલસીના ક્યારાને હાથથી સ્પર્શ કર્યો. આજે પણ તેઓ એ જ જગ્યાએ હતા, જ્યાં પચાસ વર્ષ પહેલાં હતા, પણ આજે તેઓ વધુ ધનવાન હતા—શાંતિના ધનથી.
વિમલનો પડકાર (Vimal's Challenge)
૧. કોર્પોરેટનો આઘાત (The Corporate Shock)
એ જ દિવસે, અમદાવાદમાં. વિમલ તેની ઑફિસમાં હતો. તે આઇ.ટી. કંપનીના 40મા માળે આવેલી તેની કેબિનમાં બેઠો હતો. નીચેથી શહેર એક રમકડાંના બોક્સ જેવું લાગતું હતું, પણ ઉપરના દરેક માણસનું જીવન એક જટિલ ગણિત હતું. છેલ્લા છ મહિનાથી, વિમલ એક મોટા આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રોજેક્ટ ‘બ્લુ સ્કાય’ પર કામ કરી રહ્યો હતો, જેના પર તેનું પ્રમોશન, મોટો બોનસ, અને કંપનીનું પશ્ચિમી દેશોનું વિસ્તરણ નિર્ભર હતું.
બપોરે બેઠક પતી. ચહેરા પર કૃત્રિમ સ્મિત સાથે બોસે જાહેરાત કરી: “બજારની અણધારી મંદી અને કંપનીના વૈશ્વિક પુનર્ગઠનને કારણે, પ્રોજેક્ટ ‘બ્લુ સ્કાય’ તાત્કાલિક રદ કરવામાં આવ્યો છે. અને માફ કરશો, આખી ટીમની છટણી કરવામાં આવશે.”
વિમલના કાનમાં જાણે ઘંટડી વાગી ગઈ, પણ કોઈ અવાજ ન આવ્યો. ચહેરા પરનો પરસેવો, હૃદયની ધડકન – બધું જ અટકી ગયું. છ મહિનાની ઊંઘ, પરિવારને ન આપેલો સમય, પત્ની સાથેની નાની-મોટી તકરારો, અને સતત તણાવ—આ બધાનો અંત માત્ર એક જ વાક્યથી આવી ગયો?
તેણે યાંત્રિક રીતે પોતાનો સામાન લીધો. લૅપટૉપ, થોડા કાગળો, અને એક ફોટો ફ્રેમ, જેમાં ધીરુભાઈ સાથેનો બાળપણનો ફોટો હતો. તેણે કૉરિડોરમાં જોયું – દરેક ચહેરો તેના જેવો જ તૂટેલો હતો. આ હતી શહેરની ‘સફળતા’ની અંતિમ કિંમત.
૨. શહેરનો ઘોંઘાટ (The City's Noise)
40મા માળેથી નીચે ઊતર્યો. ગગનચુંબી ઇમારતો વચ્ચેથી પસાર થતી વખતે તેને લાગ્યું કે આ ઇમારતો તેને કચડી નાખશે. શહેરના ટ્રાફિકનો ઘોંઘાટ, એક હજાર હોર્નનો અવાજ, અને લોકોની આંધળી ઉતાવળ તેને અચાનક ડરામણી લાગી. રતનપુરની શાંતિમાં કાગડાનો અવાજ પણ મધુર લાગતો હતો, જ્યારે અહીં લાખો વાહનોનો અવાજ પણ તેના કાનના પડદાને શાંતિ આપી શકતો નહોતો.
તેના લક્ઝરીયસ એપાર્ટમેન્ટના વિશાળ લિવિંગ રૂમમાં, તેને પહેલીવાર એકલતાનો ભયાનક અહેસાસ થયો. એ.સી.ની ઠંડી હવા પણ તેના મનનો ઉકળાટ શાંત ન કરી શકી. તે સોફા પર ઢળી પડ્યો.
બધું જ હતું—બેંક બેલેન્સ (જે ઝડપથી ઓછું થવાનું હતું), મોંઘી કાર (જેનો કોઈ ઉપયોગ નહોતો), વૈભવી ઘર (જે આજે જેલ જેવું લાગતું હતું)—પણ આજે જ્યારે એ ‘બધું’ કામ ન લાગ્યું, ત્યારે તેને સમજાયું કે જીવનમાં સ્થિરતા અને શાંતિ ક્યાંય હતી જ નહીં. તે એક દોડતી ટ્રેન પર હતો, જે ગમે ત્યારે પાટા પરથી ઊતરી શકે.
ધીરુભાઈના શબ્દો તેને યાદ આવ્યા: "ત્યાં આવીને મારે શું કરવું? આરામ?" વિમલે વિચાર્યું, "ના, પપ્પાએ મને આરામ નહીં, પણ સાચી શાંતિનું સરનામું પૂછ્યું હતું."
તેણે બારીમાંથી બહાર જોયું. અમદાવાદના આકાશમાં તારાઓ શોધવાની કોશિશ કરી, પણ માત્ર દૂરની ઇમારતોની તેજ લાઈટો, ધુમ્મસ અને પ્રદૂષણ જ દેખાયા. મોહનની વાત સાચી હતી. તેણે તાત્કાલિક નિર્ણય લીધો. તેને ખબર હતી કે તેનું સાચું સરનામું ક્યાં છે.
સરનામું મળ્યું (The Address Found)
૧. ગામમાં આગમન (Arrival in the Village)
બે દિવસ પછી. વિમલે કારને ગામના પાદરે ઊભી રાખી અને પગપાળા ધીરુભાઈના ઘર તરફ ચાલવા લાગ્યો. ગામનો રસ્તો ધૂળિયો હતો, પગમાં ધૂળ ભરાતી હતી, પણ એ ધૂળમાં એક આત્મીયતા હતી. રાત્રે લગભગ નવ વાગ્યા હતા. ધીરુભાઈ રાતના ભોજન પછી આરામ કરી રહ્યા હતા, ત્યાં તેમના ઘરના દરવાજે કોઈક ઊભું રહ્યું.
ધૂળથી ખરડાયેલો, થાકેલો અને મૂંઝાયેલો વિમલ હતો. તેના ખભા પર એક બેગ હતી, જેમાં શહેરની થોડીક વસ્તુઓ હતી, પણ મનમાં સવાલોનો નહીં, પણ શાંતિનો ભાર હતો.
“અરે વિમલ! તું? અચાનક? ફોન પણ ન કર્યો?” ધીરુભાઈ આશ્ચર્ય અને પ્રેમથી ઊભા થયા. તેમના ચહેરા પર વિમલને જોઈને જે આનંદ આવ્યો, તે અમદાવાદના કરોડો રૂપિયા પણ ન આપી શકે.
વિમલ બોલી ન શક્યો. તેણે જોયું કે કાકાના ચહેરા પર આજે પણ એ જ નિશ્ચિંતતા હતી, જે દાયકાઓથી જળવાઈ રહી હતી. તે માત્ર ધીરુભાઈના ઘરની આસપાસની શાંતિને, ખુલ્લી જગ્યાને અને દૂરથી આવતી ઝાડની મહેકને શ્વાસમાં ભરી રહ્યો હતો.
“કાકા,” તેનો અવાજ ધીમો હતો, તૂટેલો હતો, “મારો પ્રોજેક્ટ રદ થયો, અને મારી નોકરી જતી રહી. જે ‘બધું’ મેં કમાવ્યું હતું, તે એક મિનિટમાં શૂન્ય થઈ ગયું. હું ત્યાં ઊભો રહી શક્યો નહીં. મને માત્ર અહીં જ આવવાનું મન થયું.”
ધીરુભાઈએ તેના ખભા પર હાથ મૂક્યો. “બેટા, તું આવ્યો એ બહુ સારું કર્યું. તારું સ્વાગત છે. દુનિયાએ તને નકાર્યો હશે, પણ આ માટી અને આ ઘર તારો ક્યારેય નકાર નહીં કરે.”
તે રાત્રે, વિમલ કાકાની બાજુમાં ખાટલી પર સૂતો. એ.સી.ની ઠંડીના બદલે, તેને પવનની નમ્ર લહેરખી અને ખડખડાટ વગરની, ગાઢ નિદ્રા મળી. એ નિદ્રા, જે તેણે છેલ્લા પાંચ વર્ષથી માણી નહોતી.
૨. ‘હોવું’ ની કિંમત (The Value of 'Being')
સવારે, સૂર્યનો પહેલો કિરણ ધીરુભાઈના ઘરની દીવાલ પર પડ્યો. ધીરુભાઈ અને વિમલ, બંને તુલસીના ક્યારા પાસે બેઠા હતા.
“વિમલ,” ધીરુભાઈએ વાત શરૂ કરી, “શહેર તને ‘કરવા’ માટે પૈસા આપે છે – પ્રોજેક્ટ પૂરો કરવા, ટાર્ગેટ પૂરો કરવા, ખરીદવા માટે. પણ ગામડું તને ‘હોવા’ માટે સમય આપે છે. અહીં તારે કોઈને સાબિત કરવાની જરૂર નથી કે તું કેટલો સારો છે.”
વિમલે પહેલીવાર માટીનો સ્પર્શ અનુભવ્યો, જે તેના બાળપણમાં હતો. “કાકા,” વિમલે ધીમેથી કહ્યું, “તમે મને હંમેશાં પૂછતા હતા ને કે હું ત્યાં આવીને શું કરીશ? આજે મને સમજાયું. મારે કંઈ કરવું નથી. મારે માત્ર ‘હોવું’ છે. એક સારો પુત્ર, એક સારો માણસ, અને એક શાંત આત્મા.”
ધીરુભાઈની આંખોમાં પાણી આવી ગયા. તેઓ હસ્યા. “અને એ જ ‘હોવું’ સૌથી અઘરું છે, બેટા. તું જ્યારે ‘બધું’ શોધતો હતો, ત્યારે તને ક્યારેય તારા માટે સમય મળ્યો નહોતો. શહેર તારી પાસેથી તારો સમય અને શાંતિ છીનવી લે છે, અને બદલામાં પ્લાસ્ટિકની વસ્તુઓ આપે છે.”
તેમણે તુલસીના પાંદડાને પ્રેમથી સ્પર્શ કર્યો. “બેટા, આ ઘરની દીવાલો ઈંટ-માટીની છે, પણ એની શાંતિ મૂળિયાંમાંથી આવે છે. મોહન જે ગુમાવીને પાછો આવ્યો, એ જ વસ્તુ તેં સમયસર શોધી લીધી. હવે તું ફરીથી શરૂ કરી શકે છે, પણ આ વખતે તારા મૂળિયાં મજબૂત છે.”
વિમલને લાગ્યું કે તે ખરેખર ઘરે પાછો ફર્યો છે. તેણે માથું નમાવ્યું. તેના મનમાં હવે કોઈ અફસોસ નહોતો, માત્ર એક ઊંડો વિશ્વાસ હતો. આ ધૂળિયો રસ્તો, આ તુલસીનો ક્યારો, આ ધીરુભાઈનો સાદો પ્રેમ, અને આ પવનની લહેરખી—આ જ ખરું શાંતિનું સરનામું હતું.
--- સમાપ્ત ---
