મારા ગામનું મંદિર
મારું ગામ નાનું છે, પણ તેની ધરતી પર પ્રેમ, ભક્તિ અને એકતાનો સુગંધ દરેક શ્વાસમાં અનુભવી શકાય છે. ગામના અંતે, જ્યાં ખેતરની હરીયાળી ધીમે ધીમે ધૂળીના રસ્તામાં સમાઈ જાય છે, ત્યાં એક પ્રાચીન શિવમંદિર ઊભું છે — શાંત, સ્થિર અને પવિત્ર. એ મંદિર માત્ર પૂજાનું સ્થાન નથી, એ તો ગામના મનનું મંદિર છે, એ જ ગામનો આત્મા છે.
મંદિરની આસપાસ બે-ત્રણ મોટા ઝાડો ઊભાં છે — એક વટવૃક્ષ, એક પીપળો અને એક કઠોળનું ઝાડ. એ ઝાડો જાણે સદીઓથી આ મંદિરમાં રક્ષણ માટે જ ઊભાં હોય. તેમની ડાળીઓમાં કાગડાઓના ટોળા બેસે છે, તો ક્યાંક તોતા ટરર કરે છે. ક્યારેક મોરની ટહુકા સંભળાય, તો ક્યારે ચકલીનાં કિલકિલાટથી આખું વાતાવરણ ગુંજી ઉઠે છે. એ અવાજો સાથે મંદિરમાંથી આવતા ઘંટના નાદ ભળે છે, અને આખું દૃશ્ય જાણે સ્વર્ગનો એક ખૂણો બની જાય છે.
મંદિર આગળ વિશાળ મેદાન છે — એ મેદાન ગામના બાળકો માટે આનંદનું દરબાર છે. સવારની ઠંડી ધરતી પર નાના પગલાં દોડે છે, હાસ્યના ફટાકડા ફૂટે છે. કોઈ ખોખો, કોઈ છપ્પન, કોઈ લગોરી, કોઈ ભટિયું રમે છે. ધૂળ ઉડે, હાસ્ય ફેલાય અને આનંદની લહેરો મેદાનમાંથી મંદિર સુધી પહોંચે છે. એ વચ્ચે ઝાડની ડાળીઓ પર ખિસકોલીઓ પોતાની કૂદાકૂદીમાં વ્યસ્ત રહે છે — એકબીજાને પીછો કરે, ક્યારે ઝાડના કાઠે ચડે, ક્યારે જમીન પર ઉતરીને દાણા શોધે. તેમના ચપળ હલનચલન અને પૂંછડીના રમૂજથી હાસ્ય આપોઆપ ઉપજે છે.
મંદિરની સામેની બાજુએ ગામના વડીલો બેસે છે. કોઈ બીડી પીવે, કોઈ પાન ચાવે, કોઈ ફક્ત વાતો કરે — ખેતીની, રાજનીતિની, કુટુંબની કે ફક્ત જૂની યાદોની. એ વૃદ્ધોની મંડળીની વચ્ચે ક્યારેક કોઈ બાળક દોડતું આવે અને કહે — “દાદા, આજેએં રમીશું?” તો બધાના ચહેરા પર સ્મિત ફૂટી પડે. એ ક્ષણોમાં ગામનો સમય અટકી જાય છે, જીવન ધીમું થઈને શાંતિના સંગીતમાં બદલાઈ જાય છે.
દરરોજ સવારે પાંચ વાગ્યે, મંદિરમાં આરતીનો ઘંટ વાગે છે. એ ઘંટનો નાદ ધીમે ધીમે આખા ગામમાં ગુંજે છે — કોઈના સપનામાં, કોઈના રસોડામાં, કોઈના ખેતરમાં. એ અવાજમાં એવી શક્તિ છે કે નિંદ્રામાં પણ મન પ્રણામ કરી લે છે. ઘંટ સાથે શંખનો સ્વર જોડાય છે, અને ગામની હવામાં ભક્તિનો રંગ ફેલાઈ જાય છે. એ ઘડીમાં લાગે છે કે દરેક ધૂળકણ “હર હર મહાદેવ”ના જાપમાં જોડાઈ ગયું છે.
આરતીના સમયે થોડી ઠંડી હવા ફૂંકાય છે. એ હવામાં વટવૃક્ષના પાનના સુગંધ સાથે ચમેલી અને રાત્રરાણીના ફૂલોની સુગંધ ભળે છે. મંદિરના ખૂણે લગાવેલા ફૂલોના છોડ સવારની શીતલતામાં નમીને જાણે પ્રાર્થના કરે છે. એ પવન ફૂલોના પરાગ સાથે આખા ગામમાં ફેલાય છે — અને લાગે છે કે શિવજી પોતે શ્વાસ લઈ રહ્યા હોય.
મંદિરના પૂજારી ‘ભટજી’ ગામના સૌના પ્રિય છે. તેઓ દરેક સવારના આરંભે મંદિરમાં દીવો પ્રગટાવે છે. શિવલિંગ પર ગંગાજળ ચડાવે છે અને મંત્રોચ્ચાર કરે છે. તેમની અવાજમાં એવી શુદ્ધતા છે કે મન આપોઆપ શાંત થઈ જાય છે. આરતી બાદ તેઓ દરેક બાળકને પ્રસાદ આપે છે — ક્યારે ચણા, ક્યારે ગુલ, ક્યારે નાળિયેર. એ નાનું પ્રસાદ પણ હૃદયમાં મોટો આનંદ ઉપજાવે છે.
મહાશિવરાત્રિના દિવસે તો મંદિરનો નજારો અદભૂત હોય છે. આખું ગામ ઝગમગી ઉઠે છે. યુવાઓ માળા પહેરીને આખી રાત ભજન કરે છે — “ઓમ નમઃ શિવાય”ના સ્વર સાથે ઢોલ-મંજિરા વાગે છે. સ્ત્રીઓ દીવટીઓ પ્રગટાવે છે, બાળકો નાચે છે, અને ચાંદનીમાં મંદિરની દિવાલો ચમકે છે. લાગે છે કે આ ધરા પર સ્વર્ગ ઉતરી આવ્યો હોય.
ગામની સ્ત્રીઓ માટે આ મંદિર શ્રદ્ધાનો સ્ત્રોત છે. દરેક સોમવારે વહેલી સવારે સ્ત્રીઓ એકઠી થાય છે, માથા પર ઓઢણી અને હાથમાં પૂજાનો થાળ લઈને. તેમની આંખોમાં શાંતિ હોય છે, હોઠ પર મંત્રો હોય છે, અને હૃદયમાં ભક્તિની અવિરત લહેર. તેઓ ફૂલ ચડાવે, દીવો પ્રગટાવે અને પોતાના કુટુંબ માટે પ્રાર્થના કરે — “ભગવાન, અમને શાંતિ આપો.”
સાંજ પડે ત્યારે સૂર્ય અસ્ત થતો જાય, પંખીઓ પોતાના માળામાં વળે, ગાયો ખેતરેથી પરત આવે. મંદિરમાં દીવો પ્રગટે છે, ઘંટ ધીમે ધીમે વાગે છે, અને પવનમાં ચમેલીની સુગંધ છવાય છે. એ સમય એવો હોય છે કે માનવી થાકેલો હોય, પણ મન પવિત્ર થઈ જાય છે. વૃદ્ધો ફરી એ જ ઝાડની નીચે બેસે છે, દિવસની વાતો કરે છે — કોઈ કહે, “આવતી કાલે વરસાદ આવશે,” તો કોઈ કહે, “શિવજી ખુશ છે, પાક સારું આવશે.”
મારા માટે આ મંદિર માત્ર પૂજાનું સ્થાન નથી. એ તો મારા બાળપણની યાદોની ધરતી છે. એ મેદાનમાં મેં પહેલી વાર દોડવું શીખ્યું, પહેલી વાર પડ્યો, પહેલી વાર હાસ્યો અને પહેલી વાર પ્રાર્થના કરી. એ જ વટવૃક્ષની છાંય નીચે બેસીને મેં પહેલી વાર કોઈને મિત્ર કહ્યું. દરેક ખિસકોલીની કૂદાકૂદી, દરેક પંખીની ટહુકા મને એ બાળપણની દુનિયામાં પાછો ખેંચી લે છે.
મંદિરની દિવાલો પરની કોતરણી જોઈને લાગે છે કે આપણા પૂર્વજોએ માત્ર પથ્થર નહીં, પણ હૃદયની ભાવના અને શ્રદ્ધા બંનેથી આ મંદિર રચ્યું છે. નંદીનું શિલ્પ આજેય એટલું જીવંત લાગે છે કે જાણે એ શિવજીની આજ્ઞાની રાહ જોઈ રહ્યો હોય.
વર્ષો વીતી ગયા, ટેક્નોલોજી આવી, ગામમાં મોબાઇલ ટાવર ઊભા થયા. પરંતુ મંદિરની શાંતિ અને એ ઘંટનો નાદ બદલાયો નથી. એ જ ઘંટ દરરોજ સવારે એ જ રીતે વાગે છે — અને ગામના દરેક મનમાં એ જ રીતે શાંતિ ઉત્પન્ન કરે છે.
કેટલાક વૃદ્ધો કહે છે કે એ ઘંટના નાદથી ગામમાં દુઃખો ભાગે છે. કોઈ બાળક બીમાર પડે તો એની મા મંદિરમાં દીવો પ્રગટાવે છે, અને આશ્ચર્ય એ કે બાળક સુધરે છે. કદાચ એ ચમત્કાર નથી, પણ એ શ્રદ્ધાનો જ પ્રભાવ છે.
વરસાદ પડે ત્યારે મંદિરમાંથી પાણીની ટીપાં છાંટાય છે, ખિસકોલીઓ ઝાડની ડાળીઓ નીચે આશરો લે છે, અને પંખીઓ ચાંચ વડે પાંખો સાફ કરે છે. એ દૃશ્ય જોતા લાગે છે કે પ્રકૃતિ પોતે પણ આ મંદિરમાં ભક્તિ વ્યક્ત કરી રહી છે.
ભટજી રોજ પોતાની ઝાડુ લઈને મંદિરની સફાઈ કરે છે. “આ શિવજીનું ઘર છે,” એ કહે છે, “અહીં ધૂળ રહી શકે?” એમ કહીને એ પોતાના હાથથી સફાઈ કરે છે. એ દૃશ્ય જોતા યુવાઓમાં પણ ઉત્સાહ જગે છે, અને પછી સૌ મળીને મંદિર સ્વચ્છ રાખે છે.
ગામમાં જ્યારે કોઈ વિવાદ થાય, લોકો કહે — “ચાલો, મંદિરમાં જઈને વાત કરી લઈએ.” અને ત્યાં પહોંચી જતા જ ગુસ્સો ધીમો પડી જાય છે. કારણ કે એ સ્થાને પ્રવેશતાં જ મનની ગરમી શાંત થઈ જાય છે. એ મંદિરનું આકર્ષણ એટલું અદ્ભુત છે કે દુશ્મનપણું પણ ત્યાં જઈને મિત્રતામાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે.
રાત્રે જ્યારે આખું ગામ સૂઈ જાય, ત્યારે ફક્ત એ મંદિરની દિવાલ વચ્ચે એક દીવો ધીમે ધીમે ઝબૂકે છે. એ દીવો જાણે શિવજીની આંખ બની ગામની રક્ષા કરી રહ્યો હોય. એ પ્રકાશમાં ખિસકોલીઓ સૂઈ જાય, પંખીઓ માળામાં શાંતિથી બેસે, અને પવન ધીમે ધીમે ઝાડની ડાળીઓને સ્પર્શે. એ રાત્રિમાં એક જ અવાજ સંભળાય — ઘંટનો નાદ, જે કહે છે, “હર હર મહાદેવ.”
હું જાણું છું કે એક દિવસ આવશે, હું કદાચ એ ગામ છોડીને શહેરમાં જઈશ. પરંતુ મારી યાદોમાં એ મંદિર હંમેશાં જીવંત રહેશે. એ ઘંટનો અવાજ, એ પવનની ઠંડક, એ પંખીઓની કિલકિલાટ અને ખિસકોલીની રમૂજ — એ બધું મારી આત્મામાં સદાય વસેલું રહેશે.
કારણ કે એ મંદિર ફક્ત સ્થાન નથી — એ છે મારી જડ, મારી ઓળખ, મારું બાળપણ, અને મારું ગામ.
અને દરેક સવાર એ ઘંટના નાદ સાથે હું અનુભવું છું —
“ભગવાન શિવ અહીં છે, મારી સાથે છે, મારા ગામ સાથે છે.”
