જ્યારે પરિવારો તૂટી જાય છે, ત્યારે બજારો ખીલે છે - આ માત્ર એક વિચાર નથી, પરંતુ એક કડવી વાસ્તવિકતા અને એક સુયોજિત વ્યૂહરચના છે. આધુનિકતાના નામે આપણે ક્યાંક ગુલામીની નવી સાંકળો તો નથી પહેરી રહ્યા ને?
આપણી સાચી તાકાત: સંયુક્ત પરિવાર
ભારતની સૌથી મજબૂત સંપત્તિ શું હતી? અનેક આક્રમણકારો - મુઘલો, બ્રિટિશરો - આવ્યા અને ગયા, પરંતુ એક વસ્તુ અખંડ રહી: આપણી સંયુક્ત કુટુંબ વ્યવસ્થા. આ આપણી સાચી "સામાજિક સુરક્ષા" હતી. આપણને પેન્શનની જરૂર નહોતી, કોઈ એકલતા નહોતી, કોઈ માનસિક સ્વાસ્થ્ય સંકટ નહોતું. ઘરમાં વડીલોનો ટેકો, બાળકોનો કલરવ, અને વહેંચીને ખાવાનો આનંદ - આ જ આપણું સાચું સુખ હતું.
પશ્ચિમી દેશો, જેમના માટે બજાર જ સર્વોપરી છે, તેમને ભારત જેવો દેશ ક્યારેય ગમ્યો નહીં. જ્યાં લોકો એકબીજા સાથે વહેંચીને જીવે, ઓછો ખર્ચ કરે અને સામૂહિક રીતે વિચારે, ત્યાં તેમના ઉત્પાદનો કેવી રીતે વેચાય? આથી એક ચાલાક વ્યૂહરચના ઘડવામાં આવી: "તેમના પરિવારોને તોડી નાખો, દરેકને એકલા બનાવો, અને દરેક ગ્રાહક બની જશે."
મીડિયાનો મોહક હુમલો
આ હુમલો કેવી રીતે કરવામાં આવ્યો? ખૂબ જ ચતુરાઈપૂર્વક. મીડિયાએ સંયુક્ત પરિવારોને "ઝઘડાખોર," "બોજારૂપ" અને "અવરોધો" તરીકે દર્શાવ્યા. બીજી તરફ, વિભક્ત પરિવારોને "સ્વતંત્રતા," "આધુનિક" અને "સ્વ-નિર્મિત" તરીકે ગ્લોરિફાય કરવામાં આવ્યા. કેટલાય ટીવી શોમાં સાસુ-વહુના ઝઘડા દર્શાવવામાં આવે છે, અને તેનો એકમાત્ર ઉકેલ "અલગ થઈ જાઓ!" જ હોય છે. આ દર્શાવે છે કે કેવી રીતે સૂક્ષ્મ રીતે આપણા મનમાં વિભાજનના બીજ રોપવામાં આવ્યા.
ઉપભોક્તાવાદનું ચક્ર અને સામાજિક અધોગતિ
જ્યારે દરેક દંપતી અલગ રહેવાનું શરૂ કરે છે, ત્યારે બજારમાં ખરેખર તેજી આવે છે:
* ૧ પરિવાર = ૪ ઘર
* ૧ ટીવી = ૪ ટીવી
* ૧ રસોડું = ૪ રસોડા સેટ
* ૧ કાર = ૪ સ્કૂટર + ૨ કાર
આ "વિચારશીલ હુમલા" પછી ભારતમાં જે થયું તે ખરેખર ચિંતાજનક છે. સામાજિક અધોગતિ સ્પષ્ટ દેખાઈ રહી છે:
* વૃદ્ધ લોકો હવે બોજ બની ગયા છે, જેમણે આખી જીંદગી પરિવાર માટે ખર્ચી, આજે તેઓ એકલા પડી ગયા છે.
* બાળકો એકલા છે અને સ્ક્રીનમાં ખોવાઈ ગયા છે, તેમને દાદા-દાદીની વાર્તાઓ કે કાકા-માસીનો પ્રેમ મળતો નથી.
* સંબંધીઓ હવે "અનુપલબ્ધ" છે, સંબંધો માત્ર ઔપચારિકતા બની ગયા છે.
* સંસ્કારોનું સ્થાન પ્રભાવકો (influencers) એ લીધું છે, જેઓ આપણને શું પહેરવું, શું ખાવું અને કેવી રીતે જીવવું તે શીખવે છે.
માનસિક સ્વાસ્થ્યનું સંકટ અને બજારનું શોષણ
પહેલાં જે ચિંતાઓ દાદા-દાદી સાથે બેસીને દૂર થતી હતી, તે હવે સોશિયલ મીડિયા પર જાહેર થાય છે. એકલતા, જે પહેલા પ્રેમ અને સંગાથથી મટી જતી, તેને હવે સારવારની જરૂર પડે છે. આ બજાર માટે ખૂબ ફાયદાકારક છે:
* દરેક સમસ્યાનું એક ઉત્પાદન હોય છે.
* દરેક લાગણી પાસે એક એપ્લિકેશન હોય છે.
* દરેક તહેવારનો "ઓનલાઈન ઓર્ડર" હોય છે.
આજે "સબ્સ્ક્રિપ્શન" સંસ્કારોનું સ્થાન લઈ રહ્યું છે. આપણે "આધુનિકતા" ની દોડમાં, આપણા સંયુક્ત પરિવારોને "જૂના" કહ્યા, માતાપિતાને "અવરોધો" કહ્યા, અને પરિવારને "બિનજરૂરી લાગણીઓ" કહીને અનફોલો કર્યા.
એક કડવી સચ્ચાઈ અને ઉકેલ
શું તમે વિચાર્યું છે કે...
* એમેઝોનને ત્યારે જ ફાયદો થાય છે જ્યારે તમે દિવાળી પર એકલા હોવ - ખરીદી કરો, પરિવાર સાથે બેસો નહીં.
* ઝોમેટો ફક્ત ત્યારે જ કમાય છે જ્યારે કોઈ તેની માતાનું ભોજન ન ખાતું હોય.
* નેટફ્લિક્સ ફક્ત ત્યારે જ જોવામાં આવે છે જ્યારે કોઈ તેની દાદીની વાર્તાઓ ન સાંભળતું હોય.
આપણે હજી પણ પાછા આવી શકીએ છીએ. આ સમય છે આપણા મૂળિયાં તરફ પાછા ફરવાનો:
* સંયુક્ત પરિવારોને "સંપત્તિ" ગણો, બોજ નહીં.
* બાળકોને સંસ્કારી વ્યક્તિ તરીકે ઉછેરો, ગ્રાહકો નહીં.
* વૃદ્ધોને અલગ ન કરો – તેમનો અનુભવ દરેક ગૂગલ સર્ચથી ઉપર છે.
* ઉત્પાદનો નહીં, તહેવારોની ઉજવણી કરો.
* એકલતા ઘટાડવા માટે એપ્સ નહીં, સ્નેહ વધારો.
અંતિમ વિચાર
"પશ્ચિમે વેપાર માટે પરિવારોને તોડી નાખ્યા, અને અમે આપણું અસ્તિત્વ વેચી દીધું... 'આધુનિક' બનીને." આજના આ જટિલ સમયમાં, આપણા સંસ્કારોને રોકવાનો, વિચારવાનો અને ફરીથી અપનાવવાનો સમય આવી ગયો છે. નહીં તો, આવનારી પેઢીને "સંયુક્ત પરિવાર" નો અર્થ સમજવા માટે ગૂગલની જરૂર પડી શકે છે.
શું આપણે ખરેખર આવું ભવિષ્ય ઇચ્છીએ છીએ?
શું તમને લાગે છે કે આ "કાવતરું" ભારતના સામાજિક માળખાને નબળું પાડી રહ્યું છે?
