📖 પ્રસ્તાવના:
જ્યાં પ્રેમ છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે...
જ્યાં ત્યાગ છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે...
જ્યાં ભક્તિ છે, ત્યાં કૃષ્ણ છે...
અને જ્યાં તમે સત્યને સ્વીકારો છો, ત્યાં કૃષ્ણ બનીને સત્ય તમારું હાથે હાથ પકડે છે.
કોઈએ એક વાર પૂછ્યું – "કૃષ્ણને સમજી શકાય?"
જવાબ આવ્યો – "નહી... કૃષ્ણને તો અનુભવવા પડે... જીવવા પડે... દેહની મર્યાદાને ઓળંગીને આત્મામાં વસાવવો પડે."
આ પુસ્તક એ પ્રયત્ન છે – કે આપણી કલ્પના, ભક્તિ અને લાગણીઓ સાથે મળીને એ નટવર નટરાજ, એ વાંસળીના વીર, એ દ્રૌપદીના આશરો, એ સુદામાના મિત્ર અને એ જગતના પિતાનું વ્યક્તિત્વ થોડું સમજી શકાય... વધુ જીવી શકાય.
આ લખાણમાં કૃષ્ણ એક પથદર્શન છે, એક પ્રેમ છે, એક સૂર છે અને એક સંદેશ છે.
અહીં કૃષ્ણ દ્વારકાના નાથ છે – પણ અંદર આત્માના સાથી પણ છે.
અહીં કૃષ્ણ ગુરુ છે – પણ બાળક જેવો નિર્દોષ પણ છે.
અહીં કૃષ્ણ તમારી શ્રદ્ધા છે – પણ સાથે લાગણીભર્યો સહયોગી પણ છે.
આ પુસ્તકમાં તમે જાણીશું:
કૃષ્ણના બાળપણની લીલાઓથી લઇ દેવત્વ સુધીની યાત્રા,
તેમના રાધા સાથેના દૈવી પ્રેમના પાંખો,
ગીતા દ્વારા આપેલા અધ્યાત્મના મર્મ,
ભક્તોની આંખે જોયેલો ‘ઘરનો કૃષ્ણ’,
અને છેલ્લે – એક શાશ્વત સવાલ:
"શું કૃષ્ણ ક્યાંક દૂર છે? કે તે તો આપણી અંદર છે?"
આ પુસ્તક માત્ર વાંચવા માટે નથી –
તે વાંચતી વખતે જો આંખ ભીની થાય…
હ્રદય ધબકાવું અનુભવાય…
તો સમજો કે કૃષ્ણ તમારા અંદર હાથ પકડી ચાલવા લાગ્યા છે…
ચાલો, શરૂ કરીએ એ અધ્યાત્મિક યાત્રા… જ્યાં દ્વારકાનો નાથ સાથ આપે છે… પ્રેમ આપે છે… માર્ગ બતાવે છે… અને શાશ્વત શાંતિની ઝાંખી આપે છે.
1. જન્મ અને બાળલિલાઓ – એક દિવ્ય આગમન
યાદવ વંશમાં એક રાત્રિ એ અદભુત પ્રકાશ ફેલાયો. મથુરાના કારાગૃહમાં દેવકીના ગર્ભમાંથી એક દિવ્ય શિશુનો જન્મ થયો – કૃષ્ણ. ત્યાં કોઈ શિષુની રડવાનું ધ્વનિ નહોતો, માત્ર શાંતિ, પ્રકાશ અને આધ્યાત્મિક શીતળતા. બસ દેખાયો તો ભગવાન સ્વયં પોતાના રૂપમાં. વસુદેવ અને દેવકી તો ભાવવિહ્વલ થઈ ગયા. ત્યારે એક દેવવાણી થઈ – “તે પિતૃભૂમિ છોડો અને આ બાળકને ગોકુલ લઇ જાવ, જ્યાં તેનું શૈશવ કાળે કરમો ભવાવાહ બની રહેશે.”
વસુદેવએ આ તણાવભરેલી રાત્રે યમુના નદી પાર કરી કૃષ્ણને યશોદાને સોપી દીધા. ત્યાંથી શરૂ થાય છે કૃષ્ણની બાળલિલાઓ – જેને માત્ર વાર્તાઓ નથી કહી શકાય, તે તો ભક્તિનું મૂળ છે. માખણ ચોરી, ગોપીઓની ચીડાવણી, વનભ્રમણ અને મસ્તીથી ભરેલો સમય – આ બધું એક બાળ ભગવાનની ભૂમિકા માટે હતું, જ્યાં પ્રેમ, રમણ અને ભક્તિ એકસાથે રમે છે.
પૂતના વધ, કલિયુગનાથન રક્ષણ, શકટાસુરનો સંહાર – આ લિલાઓમાં બાળકોનો રમુજી મિત્ર પણ છે અને પરમ તત્વ પણ. ગોકુલના હ્રદયમાં ભગવાન નહીં, પણ ‘મીઠો મુરલીધર’ રહેતો હતો. યશોદા માટે તે માત્ર દીકરો હતો – પ્રેમથી ડાંટવાનો પણ અને વહાલથી ચુંબન લેનારો પણ.
---
2. યુવાવસ્થાની આગવી યાત્રા – મથુરાથી દ્વારકા
જેમ જેમ ઉંમર વધી, તેમ તેમ કર્તવ્યનું ભાર પણ વધતું ગયું. કન્યાસભામાં કૃષ્ણએ શ્રીમતી રુક્મિણીને પતિરૂપે અપનાવી. પછી થયો કંસ વધ – અધીર્મ પર ધર્મની વિજયગાથા.
કૃષ્ણ માત્ર એક નટખટ બાળમિત્ર નહીં રહ્યો. હવે તે બની ગયો એક રાજકુમાર, રાજવી અને આખા સંસાર માટે અંધકારને હરાવનારો પ્રકાશદાતા. મથુરા છોડીને તેણે દ્વારકા નગર સ્થાપી — સમુદ્ર કિનારે એક ધર્મરાજ્યનું સર્જન.
દ્વારકા એ માત્ર એક નગર નહીં, તે તો એક આદર્શ રાજ્ય હતું, જ્યાં ન્યાય, ભક્તિ, વિવેક અને પ્રેમનો દરબાર હતો. કૃષ્ણ ત્યાં ‘દ્વારકાધીશ’ તરીકે સ્થિર થયો – પણ તે સિંહાસન પર બેઠેલો કોઈ અહંકારથી ભરેલો રાજા નહોતો, પણ ભક્તોને માટે ખુલ્લા હ્રદયથી બેઠેલો મિત્ર અને માર્ગદર્શક હતો.
---
3. જગત પિતા – જગતનો માર્ગદર્શક
કૃષ્ણ પોતાના દરેક સંબંધમાં અલગ રૂપ ધારણ કરે છે. એ ક્યારે યશોદાનો દીકરો, તો ક્યારે દ્રૌપદીનો સાથી. ક્યારે સુદામાનો સઘળો, તો ક્યારે અરજુનનો સારથી.
તેના જેવાં સમજદાર, વ્યાવહારિક અને લાગણીસભર વિચારક ભાગ્યે મળે. જ્યારે પણ કોઈ સમસ્યામાં હોય, કૃષ્ણ પિતા સમી શાંતિ અને સમજદારીથી માર્ગદર્શન આપે. એ પિતા જેવો છે – જે પ્રેમથી માર્ગ બતાવે, ભૂલ ટકાવ્યા વગર શીખવે પણ, અને દરેક ભૂલ પછી પણ માફ કરી શકે.
દ્રૌપદી જ્યારે ભરી સભામાં ચીરહરણના ભયમાં ડગમગતી હતી, ત્યારે સહારે કૃષ્ણ જ આવ્યા. એ માત્ર એક વસ્ત્ર આપનાર નહિ, પણ આખી નારીશક્તિ માટે આશાસ્પદ આશરો બની ગયા.
સુદામાના જીવનમાં કૃષ્ણ એ સમર્થ મિત્ર તરીકે ઊભા રહ્યા. ભૂખ્યા ભાઈ માટે સોનાનું રાજ્ય ખૂલ્લું મુકી દીધું. કોઈ ગર્વ નહીં, કોઈ દયાની ભાવના નહીં — માત્ર એક મિત્ર માટે લાગણીભર્યું પ્રેમ.
---
આ પ્રથમ ભાગમાં આપણે કૃષ્ણના બાળરૂપથી લઇને દ્વારકાધીશ બનવા સુધી અને ત્યારબાદ તેમના પિતા સમાન ગુણોની ઝાંખી મેળવી છે.
4. રાધા અને કૃષ્ણ – પ્રેમનું તત્વજ્ઞાન
કૃષ્ણનું નામ આવે અને રાધાનું સ્મરણ ન થાય એ અસંભવ છે. રાધા એ માત્ર એક સ્ત્રીનું નામ નથી – એ તો પ્રેમનું પરમ તત્વ છે, જ્યાં લાગણી, અહંકારવિહિન સમર્પણ અને આત્માનો સંપૂર્ણ મેળ છે. કૃષ્ણ અને રાધાનો સંબંધ કોઈ સામાન્ય પ્રેમકથા નથી – એ તો એક દૈવી જોડાણ છે, જ્યાં ન શરમ છે, ન શરત છે. માત્ર અનુભૂતિ છે.
રાધા કૃષ્ણનો પ્રેમ એ વિયોગથી પણ શોભે છે. તેઓ ભૌતિક રીતે સાથે ના રહેતા છતાં ભાવના અને ચેતનામાં એકરાશ છે. રાધા એ કૃષ્ણની અંતરાત્મા છે – અને કૃષ્ણ એ રાધાની શ્વાસ.
એક પ્રસંગ મુજબ જ્યારે રુક્મિણી કૃષ્ણને પૂછે છે કે,
> "મારી સાથે તો તમે લગ્ન કર્યા, પણ લોકો રાધાનું જ નામ કહે છે! એ કેમ?"
કૃષ્ણ હળવે હસે છે અને કહે છે:
"કારણ કે તું મને પામેલી છે... પણ રાધાએ મને ગુમાવ્યો છે – અને ગુમાવેલું પ્રેમ વધુ ઊંડો હોય છે."
રાધા એ ત્યાગ છે, વિયોગ છે, પણ સાથે અવિનાશી પ્રેમ છે. એ ભવસાગરથી પરે પ્રેમ છે – જ્યાં શરીર ના હોય તો પણ આત્મા એકરૂપ છે.
---
5. નરસૈયોનો સાથ – ભક્તિમાં ભીનાશ
ગુજરાતના કવિ નરસિંહ મહેતા કહે છે:
> "જળકમળ છોડી રે… રાધા ને પ્રેમારસ છોડે ન્થય…"
નરસૈયોનું જીવન પણ કૃષ્ણભક્તિથી છલકાયું. તે કૃષ્ણને દ્વારકાનો નાથ નહીં – પણ પોતાનો સાથિ, સગો અને પોતાના મનનો મિત્ર માનતા.
તેમના ગીતોમાં કૃષ્ણના પ્રેમમાં રાધા જેવી લાગણીઓ છે. નરસિંહના શબ્દો આજે પણ ભક્તને કૃષ્ણની ભીંત પાસે લઈ જાય છે.
---
6. કૃષ્ણનું દ્વૈત – રાજવી પણ રંક જેવી વિનમ્રતા
દ્વારકાના મહેલોમાં વસતો કૃષ્ણ, ગોપીઓ સાથે ઝૂલી રમતો કૃષ્ણ – એ બે છે પણ એક છે.
એક તરફ રાજવી સિંહાસન પર બેઠેલો ‘દ્વારકાધીશ’, બીજી તરફ વાંસળી વગાડતો ગોપીઓનો મીત.
કૃષ્ણનો સૌંદર્ય અને સરલતા વચ્ચેનો સંતુલન એ ચમત્કારિક છે. કોઈપણ વ્યક્તિ જ્યારે અહંકારમાં ફસાય ત્યારે કૃષ્ણના જીવનમાંથી શીખ મળે છે –
“મહિમા તારો છે નહિ તારો દંભ, દયાળુ છે પણ સામર્થ્યવાન.”
કૃષ્ણે કદી પણ પોતાની શક્તિનો ગર્વ કર્યો નહિ. જયારે પણ ભક્તોએ તેમને સ્મરણ કર્યું, ત્યારે તેઓ વિલંબ કર્યા વિના આવ્યા. દ્રૌપદીની લાજ રક્ષામાં, સુદામાની લાજ રાખવામાં કે પાંડવોના જીવનમાં સંઘર્ષ સમયે – દરેક વેળા કૃષ્ણ હાજર રહ્યા.
---
7. મિત્રત્વમાં અરજુંનનો સારથી
કૃષ્ણ જ્યારે મહાભારતમાં કુરુક્ષેત્રના યുദ്ധમાં અરજુંનના રથના સાથી તરીકે ઊભા રહ્યા, ત્યારે તેમણે પોતાની અસલ પિતાની ભૂમિકા નિભાવી.
અરજુન ભયભીત હતો, તેના હાથમાંથી ધનુષ પડી ગયું. તે ઝૂકી ગયો – જ્યારે કૃષ્ણે કહ્યું:
> "અરે પార్థ, તું તો ફક્ત રણમાં લડી રહ્યો છે. સચ્ચાઇ માટે યદ્ધ કરવું તે પાપ નથી, પરંતુ અન્યાય સામે ચુપ રહેવું તે પાપ છે."
અને પછી તેમણે આપ્યું:
"ભગવદ્ ગીતા" – વિશ્વના જ્ઞાન અને કર્મનો સર્વશ્રેષ્ઠ ગ્રંથ.
કૃષ્ણ અહીં માત્ર મિત્ર નહોતા – તેઓ પિતા જેવી સમજ આપે છે, ગુરુ જેવો ઉપદેશ આપે છે અને સહયોગી જેવા આગળ વધે છે.
યદ્ધના મેદાનમાં પણ જે શાંતિ, તે જગતપિતાની કલ્પના બતાવે છે.
---
આ બીજા ભાગમાં કૃષ્ણના પ્રેમી રૂપ, રાધા સાથેના દૈવી સંબંધ, નરસિંહ મહેતાના કાવ્યો અને ગીતા અપદેશ જેવી ઊંડી ભાવનાઓ વર્ણવાઈ છે.
8. કૃષ્ણ અને ભગવદ્ ગીતા – જીવનનો માર્ગદર્શક
કૃષ્ણની પિતૃત્વસમાન ભૂમિકા પરમાર્થમાં દર્શાવવામાં આવે છે ભાગવદ્ ગીતા દ્વારા. જયારે કુરુક્ષેત્રની યુદ્ધભૂમિમાં અરજુન ભયથી થરથરાવી રહ્યો હતો, ત્યારે કૃષ્ણ માત્ર એક રથચાલક તરીકે નહોતા ઊભેલા – પણ જ્ઞાનદાતા, જીવનદર્શન આપનાર અને વિશ્વના સૌ પ્રથમ જીવંત ગુરુ તરીકે અવતર્યા.
તે વાત ચિંતનથી ભરેલી છે કે જ્યારે સમગ્ર સંસારમાં યદ્ધ ચાલતું હતું, ત્યારે એક તરફ મૃત્યુના ઘંઘાટ વચ્ચે કૃષ્ણ શાંતિથી વાત કરતા હતા. એ સંવાદ આજે પણ પ્રત્યેક માનવી માટે જીવનમાં ધૈર્ય, કર્તવ્ય અને આત્મજ્ઞાન આપતો માર્ગદર્શક છે.
ગીતા કહે છે:
> "કર્મણ્યે વાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન:"
(તમારું અધિકાર માત્ર કર્મ પર છે, ફળ પર નહીં)
આ ઉપદેશ માત્ર એક યુદ્ધ માટે નહિ, સમગ્ર જીવન માટે છે. કર્મ કરતા રહેવું એ જીવનનું મૂળ છે. કૃષ્ણ અહીં પિતા સમાન છે – જે શાંતિથી સમજાવે છે, દિશા આપે છે, પણ પગલાં પણ ભક્તના રાખવા હોય છે.
---
9. જીવનના દરેક સંબોધનમાં એક અદ્વિતીય ભુમિકા
કૃષ્ણ માત્ર ભગવાન નહોતા. તેઓ એક સાથે અનેક સંબોધનો ધરાવતા વ્યક્તિ હતા:
મિત્ર: સુદામા માટે, તેમને ધૂળધાણાં ભેટમાં મળ્યા, અને રાજસિંહાસન આપ્યું.
ગુરુ: અરજુન માટે, જીવનની વ્યાખ્યા આપી.
પિતા: 16,000 પત્નીઓ અને સંતાનોના સંસારનો દાયિત્વભર્યો ઘરો સંભાળ્યો.
ભક્તના સાથી: મીરાં, નરસિંહ, સૂરદાસ – બધા માટે સ્વપ્નરૂપ બની આવ્યા.
દિવ્ય પ્રેમી: રાધા, જેમને કદી વિસારી ન શકાય.
દરેક ભક્ત માટે કૃષ્ણ એ પોતાના રૂપમાં છે – બાળક માટે સખા, વૃદ્ધ માટે આશરો, સ્ત્રી માટે સાથી, અને ભટકેલા માટે માર્ગદર્શક.
---
10. અંતિમ યાત્રા – તટે ઊભેલો પ્રેમલ વિશ્વવિદાય
દ્વારકાનું યૌગિક સંચાલન વિલિન થતું આવ્યું. મહાભારત પછી યાદવવંશમાં આંતરિક સંઘર્ષ થયો. કૃષ્ણએ તટ પર એકલી શાંતિમાં પોતાના અંતિમ દિવસો વિતાવ્યા. તેમણે સાંભળ્યું કે યાદવઓ ધીરેધીરે વિખરાઈ રહ્યા છે. હવે સમય હતો નિવૃત્તિનો.
એક દિવસે, ભલાં ભૂલથી, એક શિકારીએ તેમને શરધનુષથી ઘાયલ કર્યો. પણ કૃષ્ણે રોષ નથી કર્યો – મોંએ પ્રસન્ન હાસ્ય. તેઓ શાંત રહ્યા. શિકારીને કહ્યું:
> "મારા અંત માટે તું કારણ બન્યો છે, પણ તું નિર્દોષ છે. બધું તો સમયનું કાર્ય છે."
એવો અંત પણ દૈવી હતો. કોઈ ઢોલ નગારાં ન હતા, કોઈ શોકનો રડકારો નહીં – કેમ કે ભગવાન જ પોતે શાંતિથી વિદાય લઈ રહ્યા હતા.
કૃષ્ણને વિદાય ના કહેવાય – તેઓ તો પ્રત્યેક હ્રદયમાં જીવંત છે.
---
11. અંતિમ સંદેશ – હજી પણ સાંભળી શકાય છે…
આજના યુગમાં જ્યારે માણસ હંમેશા પ્રશ્નો, તણાવ અને ગુમરાહીમાં હોય છે, ત્યારે કૃષ્ણનું જીવન અને શબ્દો કોઈ પ્રાચીન કથા નથી – તે જીવંત માર્ગ છે.
કૃષ્ણ કહે છે:
> "મામેકં શરણં વિજહઃ – મારી શરણમાં આવો, બધું સંભાળી લઈશ."
આજ પણ, જો તમે આંખ મીંચો અને વાંસળીનો મધુર ધ્વનિ કલ્પો, તો અંદરથી કોઈ ધીમે ધીમે કહેશે –
> "હું છું... તારા હૃદયમાં... તારો સહયોગી... તારો સહારો... તારો પ્રીતમ."
---
આ તૃતીય ભાગમાં કૃષ્ણના જીવનનાં આધારસ્તંભ — ગીતા, સંબંધો અને અંતિમ જીવનનો ભાવસભર વર્ણન થયો.
12. લોકસંસ્કૃતિમાં કૃષ્ણ – ભક્તિ, સંગીત અને કૃતિઓમાં અવિરત પ્રવાહ
કૃષ્ણ એ માત્ર ઐતિહાસિક પાત્ર નથી. તેઓ જીવનશૈલી છે, વિચારધારા છે, અને લોકસંસ્કૃતિમાં ઘૂંટાઈ ગયેલું નામ છે. તેમની સાથે જોડાયેલી માન્યતાઓ, કાવ્યો અને સંગીતો યુગો સુધી મનુષ્યના હ્રદયમાં પ્રવાહી રહ્યાં છે.
ભક્તિ સાહિત્યમાં કૃષ્ણનું સ્થાન અનન્ય છે. મીરાંના વીના પર ગીતો નહોતા, તે તો જીવંત શ્વાસ હતી કૃષ્ણ માટે. નરસિંહ મહેતા તો સ્ફટિક જેમ શુદ્ધ હ્રદય ધરાવતા ભક્ત હતા. એમના કૃષ્ણજી તો પૂજાથી પણ આગળ હતા — મિત્રો જેવા, જેઓ સાથે વાત કરી શકાય, રડી શકાય.
> "સંસારની વાટમાં જ્યાં બધાં છોડી જાય, ત્યાં કૃષ્ણ છે, હાથ પકડીને સાથે ચાલતો..."
મીરાંબાઈ કહી જાય છે:
> "મેરે તો ગિરિધર ગોપાલ, દુસરો ન કોયી."
એવો ભાવ, જે આખા જીવનમાં માત્ર એક નામના સ્મરણથી મસ્ત થઈ જાય.
સૂરદાસ, અંધ હોવા છતાં જે કૃષ્ણને જુએ છે – તેમની કલ્પના શબ્દોથી ઊંડાણ લાવે છે.
> "મૈં નેહી લાગો શ્યામ સંગ..."
એમના ગીતોમાં લાગણી છે, સ્નેહ છે, અને ભક્તિનું પારાવાર સાગર છે.
---
13. કૃષ્ણ – લોકજીવનમાં એક ‘ઘરનો’ ભગવાન
ઘરઘરમાં વસેલા દેવોમાં કૃષ્ણનો દરજ્જો ખાસ છે. બાળક તરીકે પણ પૂજાય છે, પ્રેમી તરીકે પણ, અને માર્ગદર્શક તરીકે પણ.
જન્માષ્ટમીની રાત્રિ – ભક્તિથી ભરેલી હોય છે. કૃષ્ણને બાળક રૂપે ઝૂલાવવામાં આવે છે, ઘરમાં પીડા હોય કે ખુશી – કૃષ્ણનું નામ પણ સાંત્વન બની જાય છે.
દરેક ભારતીય ઘરમાં એક ફોટો તો એવો હોય જ છે – જેમાં કૃષ્ણના નાની ઉંમરના રૂપમાં તેમણે માખણ હાથમાં પકડ્યું હોય, આંખોમાં શરમાતી મસ્તી હોય અને મુખ પર એક અધૂરું હાસ્ય.
આવી ઈમેજ એ દર્શાવે છે કે લોકો માટે કૃષ્ણ માત્ર ઉપદેશક નહીં, પણ ‘ઘરનો માણસ’ છે – જે સાથે ખાય, હસે, રમે અને સમજાવે.
---
14. આધુનિક જીવનમાં કૃષ્ણ – વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાન અને ભાવનાત્મક સમજનું સમન્વય
આજના આધુનિક સમયમાં જ્યારે ટેક્નોલોજી અને ભૂમિકા બદલાઈ રહી છે, ત્યારે પણ કૃષ્ણનું જીવન અનંત સમયમાં લાગુ પડે છે.
કાર્યસ્થળે વિવેક જોઈતો હોય, તો કૃષ્ણના કાર્યક્ષેત્રનું સંચાલન યાદ કરો.
સંબંધો સંભાળવાના હોય, તો કૃષ્ણનું મિત્રત્વ અને પ્રેમ યાદ કરો.
તણાવ અને કન્ફ્યુઝનમાં હોવ તો – ગીતાના શબ્દો જીવનના થર્મોમીટર સમાન છે.
> "અહંકાર છોડો, પ્રેમ અપનાવો, અને કર્મ કરો – તે જ શ્રેષ્ઠ જીવન છે."
કૃષ્ણનું જીવન એ દાખલો છે કે “બાળપણથી વૃદ્ધાવસ્થા સુધી માણસ કેવી રીતે સંતુલિત, સ્નેહસભર અને સજાગ રહી શકે.”
---
15. કાળને હરાવી દેવો એવું નામ – કૃષ્ણ
કૃષ્ણનું નામ કાળ પર વિજય મેળવેલું નામ છે.
જે યુગમાં થઈ ગયા, છતાં હજી પણ દરેક પેઢી તેમને પોતાના માટે સમજી શકે છે.
> બાળપણમાં નટખટ મિત્ર
યુવાનદશામાં પ્રેમલ સાથી
સંસારિક જીવનમાં કુટુંબપાલક
યુદ્ધ સમયે માર્ગદર્શક
જીવનના અંત સમયે શાંતિદાતા
કૃષ્ણ એક એવા દર્પણ છે – જેમાં જોવું હોય તો પોતાનું સૌથી સુંદર રૂપ દેખાય.
તેઓ ‘દ્વારકાનો નાથ’ તો છે – પણ એ દ્વારકા તમારા હ્રદયમાં વસે છે.
---
આ ચોથા ભાગમાં આપણે જોયું કે કૃષ્ણનું નામ આજે પણ ધબકતું કેમ છે – ભક્તિ સાહિત્ય, લોકજીવન અને આધુનિક સમયમાં તે કેવી રીતે જીવનશૈલી બની ચુક્યા છે.
16. કૃષ્ણતત્વ – જે દેખાય નહિ પણ અનુભવાય
કૃષ્ણ કોઈ પુરુષ નહોતા – તેઓ તત્વ હતા.
તેઓ શબ્દોથી નહીં, ભાવનાઓથી સમજાય છે.
તેઓ મૃદંગની ધૂન છે, વાંસળીની પવન છે, ભક્તિનો સ્વાસ છે.
કોઈએ પૂછ્યું:
> "કૃષ્ણ ક્યાં રહે છે?"
એ પ્રશ્નનો ઉત્તર શબ્દોમાં નહીં મળે.
પણ જ્યારે તમે તૂટેલા હોવ અને અંદરથી કોઈ ધીરજથી કહે કે – “હું છું...”
ત્યાંથી કૃષ્ણ શરૂ થાય છે.
તેઓમાં પિતાનું રક્ષણ છે, માતાનું દયાળુ હ્રદય છે, મિત્રની સાથે છે, પ્રેમીનો તલપાપ છે અને ગુરુની શાંત દિશા છે.
---
17. પ્રેમ – કૃષ્ણના જીવનનો કેન્દ્રબિંદુ
કૃષ્ણના જીવનની અંદર જો કોઈ એક વાત હંમેશા પ્રવાહિત રહી હોય, તો એ છે પ્રેમ.
તે રાધા માટે ભવ્ય હતું – આત્માનો મેળ.
તે ગોપીઓ માટે રમુજી અને મીઠો હતો – નિર્મળ અને નિશ્પક્ષ.
દ્રૌપદી માટે એ રક્ષણ રૂપ હતો – શરણે આવ્યાને અચૂક મળતો સહારો.
સુદામા માટે પ્રેમનો શિખર હતો – જ્યાં મિત્રતા ઈશ્વર સુધી જાય.
મીરાં માટે આત્મભક્તિ હતું – જ્યાં ‘તું’ અને ‘હું’ના ભેદ ઓગળી જાય.
કૃષ્ણ કહે છે:
> "પ્રેમ એ જ ઈશ્વર છે – જ્યાં શરત નથી, પણ સમર્પણ છે."
તેમના માટે પ્રેમ એ વ્યવહાર નહિ, જીવન જ છે.
---
18. અંતિમ સંદેશ – હજી પણ ભીતરમાં બોલે છે
દેવકીના ગર્ભથી લઈને દ્વારકાના તટ સુધી, કૃષ્ણે જે સંદેશો આપ્યા – તે આજે પણ એટલાં જ જીવે છે.
> "કરમ કર – ફળની ચિંતા ન કર"
"અહંકાર ત્યાગ – વિનમ્રતાથી જગ જીતી શકાય"
"ભક્તિ કર – તું એકલો નથી, હું છું"
કૃષ્ણ આજે પણ મૌન નથી.
તેઓ દરરોજ તમારી અંદર, તમારી પસંદગીમાં, તમારા નિર્ણયમાં કહેશે:
> "આ રસ્તો પસંદ કરો, અહીં પ્રેમ છે. અહીં ધર્મ છે. અહીં હું છું."
---
19. આજનું દ્વારકા – તમારા હ્રદયમાં વસે છે
ભલે દ્વારકા શહેર સમુદ્રમાં વિલીન થઈ ગયું હોય, પણ કૃષ્ણનું દ્વારકા હજી પણ જીવંત છે – તમારા મનમાં, તમારા ભક્તિમાં.
જ્યારે પણ તમે "શ્રીકૃષ્ણ શરણં મમ" બોલો – ત્યારે એક નમ્રતા અને નમી જવાની ભાવના જાતે જ ઉદ્ભવે છે. તે સ્વીકૃતિ છે કે હું એકલું નથી... કોઈ છે... જે મારું બધું જાણે છે – છતાં અપનાવે છે.
> "કૃષ્ણ કોઈ અદ્રશ્ય દિવ્ય શક્તિ નથી – તેઓ તમારી દયા, સમજદારી અને પ્રેમના દરેક ક્ષણમાં જીવંત છે."
---
20. અંતે...
"દ્વારકાનો નાથ... જગત પિતા... લાગણી પ્રેમ સભર" –
આ શબ્દો માત્ર શિર્ષક નથી – તે આખા કૃષ્ણ જીવનનો સાર છે.
તેઓ આપણાં જીવનમાં એટલાં જીવંત છે કે, આંખ ભીની થૈ જાય છે.
અંતે શબ્દો નહિ, મૌન ભક્તિ રહી જાય છે...
અને કેવળ એ一句 શબ્દ વાગે છે...
"કૃષ્ણ... તું હતો... તું છે... અને તું હંમેશા રહેશે."
શબ્દો અહીં ખુટે છે... પણ ભક્તિ અહીંથી શરૂ થાય છે.
કૃષ્ણ – એ કોઈ પૂર્ણવિરામ નથી. એ તો સતત વહેતો પ્રેમ છે.
તેઓ જન્મે છે, રમે છે, પ્રેમ આપે છે, ત્યાગ કરે છે, માર્ગ બતાવે છે… અને પછી… શાંત થઈને એ તો તમે બની જાય છે.
આપણે દરેકે ત્યાં એક લાયક 'દ્વારકા' છે – જ્યાં સંવેદના વસે છે, સંઘર્ષ થાય છે, શંકાઓ ઊભી થાય છે… અને જ્યાં દરેક વખતે એક અવાજ ઊભો થાય છે:
> "મારો હાથ પકડી લે… હું છું તારો શારીરિક નહીં પણ ચૈતન્ય સાથી... હું તારો કૃષ્ણ છું."
જે દિવસે આપણે એ અવાજ સાંભળી લઈએ, એ દિવસે જ જીવનના બધા પ્રશ્નોના જવાબ મળે છે.
કૃષ્ણ આજે પણ તમારા ઘરમાં છે… તમારી માનેના ભાવમાં, પિતાના આશ્વાસનમાં, મિત્રના હાસ્યમાં, સંતાનના નિર્દોષતામાં…
તમે જોશો ત્યારે નહીં દેખાય, પણ જો એક પળ માટે આંખ મીંચી ને મનથી પોકારશો…
> "હે દ્વારકાધીશ, તું મારું બધું છે…"
ત્યારે... એક નમ્ર શ્વાસ જેવો જવાબ આવશે...
> "હું તો હંમેશા તારા પાંખછાયાં છું… બસ તું ભોળે છે... મારે નહી."
રાધે રાધે
જય દ્વારકાધીશ
