43. સાહેબ તમારું નામ શું?
આમ તો કોઈ પોતાને નામથી બોલાવે ત્યારે ખુશી થાય. સોશિયલ મીડિયા પર hi sunil લખી કશું આવે, કોઈ મિત્ર સુનિલભાઈ કેમ છો પૂછે, કોઈ બેંકર મિત્ર અંજારીયા સાહેબ, શું ચાલે છે એમ પૂછે ત્યારે ખરેખર ખુશી થાય.
બેંકમાં આમ તો નોકરીમાં રહ્યો તેના થોડા વખત બાદ જ આપણા નામની લાકડાં પર પેન્ટ કરેલી નંબર પ્લેટ ટેબલે મૂકી દેવાતી. બદલી થાય ત્યાં લઈ જાઓ કે ત્યાં નવી બનાવો. એનો ઉપયોગ બેન્કમાં પંખાઓ જ હતા ત્યારે પેપરવેઇટ તરીકે કરતા. પછી નવા રિકૃટ એ પ્લેટ બાજુમાં સિગ્નેચર જોવાનાં કાર્ડની કેબિનેટ પર મૂકી દેતા.
કોઈને કર્મચારી કે અધિકારીનાં નામની પડી ન હતી, કામની પડી હતી. ક્યારેક બેય ની નહીં, પોતાનો ઇગો બતાવવા કે કારણ વગર કોઈ ફ્રસ્ટ્રેશન ઠાલવવા બસ, ઝગડો જ કરતા ગ્રાહકો એક વખતે દેખાતા જે વર્ગ આજે લુપ્ત બની ગયો છે. હવે બેંકોમાં પર્સનલ વાતો કરી ખબર અંતર પૂછી પાંચ મિનિટ કાઢતા ગ્રાહકો કે કર્મચારી નથી મળતા. એ શક્ય જ નથી. બેંકમાં હવે કર્મચારીને ગમે તેમ કહી શકાતું નથી. અમરેલીમાં કેટલાક સામાન્ય વેપારીના ગુમાસ્તાઓ કોઈ કર્મચારીને “તમને કોઈ મરચાં ખાંડવા નો રાખે” જેવું કહેતા. હું ઓફિસર હતો, સાચો હોઉં તો પણ “કોણ જાણે ક્યાંથી ભરતી કરી દીધા” ગુસ્સામાં અમુક લોકો બોલતા (એને BSRB બોર્ડ શું અને ડાયરેક્ટ ઑફિસર કેમ થવાય એની ખબર ન હોય.) અમારે રિવોલ્વિંગ ચેરમાં બેસી એમની સામે બહુ તો ખાલી ‘બસ, ચુપ‘ કહેતા હોઈએ એવી દૃષ્ટિ થોડી સેકન્ડ કરવાની. હવે તો કેટલીક બેંક બ્રાન્ચના અંદરના પિલ્લરો પર જ લખ્યું હોય છે કે ગમે તેમ બોલે એ ગ્રાહક સામે પોલીસ ફરિયાદ થશે અને તેને બ્રાન્ચમાંથી બહાર કાઢી મૂકવામાં આવશે.
તો આ કિસ્સા એકજ દિવસમાં બનેલા, મારી પોતાની સાથે. એક રૂરલ પણ 60 કરોડ ડિપોઝિટ ધરાવતી બ્રાન્ચમાં હું મેનેજર હતો ત્યાં. એક જ કેશિયર, એક ક્લાર્ક, એક સ્પેશિયલ આસિસ્ટન્ટ જે શોભાના ગાંઠિયા જેવો ખાલી પાસબુક પ્રિન્ટર પાસે બેસી રહેતો, એક સેકન્ડ ઓફિસર.
એ અરસામાં સરકારે પ્રાથમિક શાળાનાં બાળકો માટે બેંક, પોસ્ટ ઓફિસ, અમુક વસ્તુ બનતી હોય ત્યાંની વિઝિટ અભ્યાસક્રમમાં રાખેલી. ગામમાં એક સરસ મકાન વાળી શાળા હતી, યુએસ ઘણા ગ્રામ્યજનો હતા ત્યાંથી ફંડ પણ આવતું પણ ભણનારા બાળકોને ખાસ ભણવામાં રસ ન હતો ન એમના વાલીઓને ભણાવવામાં. હા, ભણતાં એ બાળકોમાં નવું જાણવાની ઉત્સુકતા સારી એવી રહેતી.
એવી એક સવારે, અમારી બેન્કમાં એ વખતે ફરજિયાત પ્રાર્થના “ઇતની શક્તિ હમેં દેના દાતા..” પૂરી થઈ ને અમે અમારી જગ્યા લીધી ત્યાં સ્કૂલનાં વીસ પચીસ બાળકોનું ટોળું બેંકમાં આવ્યું. કલબલ થઈ રહી. પાછળ એક શિક્ષિકા, જેણે ‘શાંતિ જાળવો..’ કહ્યું. મને એ બહેન કહે “સરકારશ્રી ના આદેશ મુજબ બાળકોને બેન્કિંગ વિશે ખ્યાલ આપવો છે.” મેં તેમને પૂછ્યું કે બાળકો કયાં ધોરણનાં છે. ધોરણ ચાર થી સાત નાં હતાં.
મેં તેમને ટેબલ પાસે બોલાવી પે ઇન સ્લીપ, પૈસા ઉપાડવા શું કરવું, પાસબુક શું, બેંક ખાતું શું છે ને કેમ જરૂરી છે વગેરે સમજાવ્યું. કોઈ બાળકે રૂપિયાની નોટ કેમ પારખવી એવું કશુંક પૂછ્યું. મેં રિઝર્વ બેંક શું છે, પૈસા બધા કોઇન કે બધી નોટ કેમ ન હોય, નોટ પર શું જોવું, સિક્રેટ થ્રેડ, ક્રિસ્પ પેપર વગેરે સમજાવ્યું. અમુક બાળકો એકધારું મારી સામે જોઈ સમજતાં હતાં તો અમુક બહાર જોતાં કે અંદર અંદર કોઈ ઇશારા કરતાં હતાં. બહેનને મેં કહ્યું કે આ બાળકોના લેવલનું સમજાવ્યું. કોઈને પ્રશ્ન હોય તો પૂછે. એ નોટ વિશે પૂછનાર બાળકે, કદાચ શિક્ષિકાની અગાઉની સૂચના અનુસાર, કદાચ પોતે જ, પૂછ્યું. ”સાહેબ, તમારું નામ શું?”
મેં નામ કહ્યું. બહેન નોટમાં ટપકાવતાં કહે “આખું નામ આપવા કૃપા કરશો?” મેં પૂરું નામ ‘સુનીલ જે. અંજારીયા, સિનિયર મેનેજર’ એમ કહ્યું. બાળકો ખુશ થઈ બહાર ગયાં અને શિક્ષિકા બહેન “થૅન્ક યુ અંજારીયા સાહેબ, સરસ સમજાવ્યું” કહી ગયાં. મને મિનિએચર અબુલ કલામ સાહેબ (તેમને બાળકો સાથે સંવાદ ગમતો. રાષ્ટ્રપતિ તરીકે પણ) જેવો ક્ષણિક ગર્વ થયો અને કામે વળગ્યો.
ચારેક વાગે ટિફિન ખાઈ ઊભો થાઉં (મેનેજરો ત્રણ પહેલાં તો ટિફિન ભેગા ન જ થતા. ક્યારેક લંચ સ્કીપ કરવું પડતું) ત્યાં કોઈ યુવાન આવ્યો. કહે હું આ ગામનો છું, અમુક શહેરમાં સારી નોકરી કરું છું. મારે ત્યાંની સ્કીમમાં મકાન લેવું છે.
મેં એને પગાર સ્લીપ, ઈનકમ સ્ટેટમેન્ટ, બેન્ક ખાતાની વિગતો, એનું પ્રાઇવેટ બેંકમાં ખાતું હતું તો અહીં હાઉસિંગ લોન કેમ લેવી છે વગેરે પૂછ્યું. એના ઘરના બધાનાં ખાતાં મારી બ્રાંચમાં હતાં. મેં એને જરૂરી પેપર્સ લાવવા કહ્યું. અમુક એના કેસમાં શું કરવું એ ખાસ ખ્યાલ ન હતો (બેંકમાં ઘણાં કામો એવાં હોય જેની બધાને ખબર ન હોય. ત્યારે પૂછતા નર પંડિત થવું પડે.) તો નજીકનાં, જ્યાં રિજિયન ઓફિસ હતી એ શહેરમાં રિટેઇલ લોન ફેક્ટરી કહેવાતી એ બ્રાન્ચનો તેની સામે જ ફોનથી સંપર્ક કર્યો. તેઓએ સૂચના આપી એ મુજબ હું લોન ની અરજી ફોરવર્ડ કરું, બાકીનું તેઓ સંભાળી બધું પૂરું આપે એટલે લોન આપી દેશે એમ કહ્યું. એ યુવાનને મારો એપ્રોચ ખૂબ ગમ્યો. ઊભો થતાં હાથ મિલાવી કહે “સાહેબ, તમે ખૂબ સારી રીતે, એક અંગત મિત્રની જેમ મદદ કરી. સાહેબ, તમારું નામ શું?” મેં નામ કહ્યું ને પેલી નેમ પ્લેટ પણ બતાવી. એ ખુશ થઈ બે ત્રણ દિવસમાં રિટેઈલ લોન ફેક્ટરી જવાનું કહી ગયો.
સાંજે છ કે સાડા છ. હું 120 કિમી દૂરથી અપડાઉન કરતો હતો પણ પાંચ પછી એકલો હું જ બ્રાન્ચમાં હોઉં. હું બધું સમેટવાની તૈયારી કરતો હતો ત્યાં એક મેલો, અસ્તવ્યસ્ત માણસ આવ્યો. કહે કે મારી લોન અરજી તાલુકા પંચાયતની અમુક સ્કીમ હેઠળ આવી હશે. એ ક્યારે મને ચેક આપો છો?
મેં પહેલાં તો કબાટમાં તાળામાં મૂકી દીધેલ રજીસ્ટર અને આવેલી એપ્લિકેશનો કાઢી. એની હજી આજે જ આવી હતી.
એમાં એક આડ વાત. એ મેં જાણેલું કે સરકારનો કોઈ માણસ રિક્ષામાં આવે, ગામમાં ક્યાંય ગયા વગર ગામના બસસ્ટેન્ડ પાસે એક ઓટલે બેસીને બધાનાં લોન માટેની અરજીનાં ફોર્મ ભરે. કોઈ કહે છે ત્યાં જ અમુક વ્યવહાર કરે. પછી તલાટીની ઓફિસમાં એક આંટો મારે ને કલાકમાં તો એ જ રીક્ષામાં પરત ફરે! એની ઓટલે બેસી સરકારી સ્કીમમાં લોન માટે ફોર્મ ભરેલ અરજીઓનો ‘ભંભો‘ (મોટો બંચ) આજે એણે તલાટીના પટાવાળા સાથે સાંજે જ મોકલેલો. મેં એ માણસની અરજી ગોતી. પૂરાં પેપરો નહીં, ક્વોટેશન પણ વિચિત્ર. કોઈ યોગ્ય વેપારીનું નહોતું, એની રહેઠાણ ક્યાંક ને ધંધો અહીં કરવાની અરજી. મેં કહ્યું કે કાલે ઇનવર્ડ તો ક્લાર્ક કરશે પણ આ અરજી પર લોન નહીં મળી શકે. એ તરત ગુસ્સે થઈ દલીલબાજી પર ઉતરી આવ્યો. એણે પેલા જિલ્લા મથકેથી રિક્ષામાં બેસી આવીને ગયેલા સાથે વ્યવહાર પણ કરી નાખેલો. મને કહે સાહેબ, સમજી લો. મેં કહ્યું મારો પગાર ખૂબ સારો છે, મારે કશું સમજી લેવાની જરૂર નથી. એ હવે તું તાં પર ઉતરી આવ્યો.
બ્રાન્ચમાં કોઈ ન હતું. બ્રાંચ સાફ કરવા ને ખોલ બંધ કરવા ડેઇલી વેજ બધા રાખે એમ રાખેલો એ પણ નજીકમાં કોઈ દુકાનને કે બ્રાંચને ઓટલે બેઠો હશે. મેં અરજીઓનો ભંભો ફરીથી સુતળીની ગાંઠ મારતાં કબાટમાં મૂક્યો ને એને કહ્યું કે અમુક સ્પષ્ટતા કર, અમુક પેપર લાવ, પછી હું જગ્યાનું ઇન્સ્પેક્શન કરીને જ કહું કે લોન મળશે કે નહીં.
એ પગ પછાડી કહે હું તારી ફરિયાદ કરીશ. પછી ડોકું વાળી મારી સામે ઝૂકી કહે “સાહેબ, તમારું નામ શું ઉં ઉં..?”
એ મને ધમકી આપવા માગતો હશે કે એ મારી ફરિયાદ રીજીયન કે તાલુકા પંચાયત કે એના કોઈ નેતાને કરશે. મેં ગુસ્સો આવ્યો એ ગળી જઈ મારી નેમ પ્લેટ સામે આંગળી ચીંધી. એણે વાંચી જ નહીં. બબડતો, પગ પછાડતો ચાલ્યો ગયો.
એક નો એક સવાલ દિવસમાં ત્રણ વખત પૂછાયેલો પણ આ છેલ્લે પૂછેલો સવાલ, બ્રાંચ બંધ કરી છકડો, અપડાઉન ટ્રેન અને ઘેર ગયો ત્યાં સુધી દિવસની અંતિમ મિનિટોમાં સાવ ફાલતુ વ્યક્તિ દ્વારા અપમાનજનક રીતે પુછાયેલ લહેકો અને વાક્ય મારા મનમાં ગુંજી રહ્યાં - “સાહેબ તમારું નામ શું ઉં ઉં..?”
સાહેબ પણ માણસ છે.
***
