કેરાલા પ્રવાસની શરૂઆત અમે ત્રિવેન્દ્રમથી કરી.
ત્રિવેન્દ્રમ
અમે મદુરાઇથી રાત્રે 12 વાગે ઉપડતી ટ્રેનમાં સવારે 6 વાગે તીરુઅનંતપુરમ અથવા ત્રિવેન્દ્રમ પહોંચ્યાં. એ કેરાલાની રાજધાની છે. કેરાલા ફરવા જાઓ તો તિરુઅનંતપુરમ અથવા એર્નાકુલમ જ ઊતરવું સરળ પડે, ત્યાંથી ટેક્સી કરીને કે હું ગયેલો તેમ પૂછતા નર પંડિત થઈ પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટમાં જઈ શકાય.
ત્રિવેન્દ્રમ સ્ટેશનની બહાર નીકળી સામે જ કેરાલા ટુરિઝમની હોટલ ચિત્રા ગયાં. ત્યારે, વીસ વર્ષ અગાઉ એક રાત્રીના હોટેલમાં સામાન્ય રીતે 400 કે 500 રહેતા તે અહીં 1500! સુંદર રિસેપ્શન જોઈ, નજીક ફૂલીફાલી ગયેલા હોમ સ્ટે પૈકી એક, એક રાતના 450 માં સિલેક્ટ કર્યું. માલિક ન અંગ્રેજી સમજે ન હિન્દી. શ્રીમતી અંદર ગયેલી. કોણ રહેશે એ ઇશારાથી પૂછ્યું. શ્રીમતીએ બે વાર હાથ નીચે કરી બે બાળકો અને હાથ સહેજ ઊંચો કરી મારા પતિ એમ કહ્યું. એ સમજ્યો.
સામે દુકાનોમાં ઈડલી કહીએ તો પરાણે વડું વળગાડે. એની નારિયેળમાંથી બનેલ અજાણી મીઠાઈ ખાધી. આમ તો ત્યાં કેળના પાન પર પીરસાતી થોડી ચમચી ની અનેક વાનગીઓનો બ્રેકફાસ્ટ હોય છે. એ અમુક લંચહોમ જ સર્વ કરે છે.
ત્યાં રસ્તે કાં તો કપાળે મોટું ત્રિપુંડ કરેલા અથવા ક્રોસ પહેરેલા લોકો જ દેખાય. ઊંચા ગોપુરમ વાળાં મંદિરો અને એટલાં જ ચર્ચ. પુરુષો માટે ભાગે ખૂબ વાળ વાળા, મૂછો વાળા. તેમની લૂંગી પહેરવાની સ્ટાઇલ તમિલનાડુ કે કર્ણાટકથી સાવ અલગ. મોટે ભાગે ગોઠણ સુધી ચડાવેલી.
બપોરે જ વિખ્યાત કોવાલમ બીચ જોવા ગયા. દરેક વિસ્તારથી લોકલ બસો પણ પૂરતી જાય છે અને શેરિંગ રિક્ષાઓ પણ. સ્ટેશનથી માત્ર 15 કિલોમીટર છે. તે દિવસે રવીવાર હોઈ લોકલ લોકો કપલ, બાળકો સાથે પીકનીક મનાવવા સ્કુટરો લઈ આવેલા. બીચ પર નજીકમાં સ્પા અને તેલ માલીશ, શિરોધારા અને એવી આયુર્વેદિક હાટડીઓ પુષ્કળ હતી. સસ્તામાં સસ્તો સ્પા એ વખતે, 2001માં 600રૂ. માં હતો. ત્યાં વિદેશીઓ વધુ હતા. રેતીમાં છૂટથી દારૂ પી પડ્યા હતા. સ્ત્રીઓ માત્ર બ્રા અને ટૂંકી ચડ્ડીઓ પહેરી રેન્ટેડ આરામખુરશીઓ પર લંબાવીને પડી હતી.
બીચ ખૂબ લાંબો છે. જાણીતી ઝૂકેલી નારિયેળી બે ત્રણ છે.
સમય હોય તો થોડે જ દૂર લાઇટ હાઉસ જોવા જઈ શકાય. તે બીજા બીચ પર છે.
થોડે દૂર શણમૂગમ નામનો બીજો બીચ પણ સુંદર અને કોવાલમ નાં પ્રમાણમાં શાંત, ઓછી ભીડવાળો છે.
ત્રિવેન્દ્રમમાં રસ્તે નારીયેળીઓ સામાન્ય છે. વારંવાર ખૂબ ઊંચાનીચા ઢાળવાળા મેઈન રોડ, ત્યાં પણ સિગ્નલો અને થોડો ટ્રાફિક. બંગલાઓ ઉપર ત્રિકોણ છાપરાંવાળા હતા કેમ કે તે ભારે વરસાદનો વિસ્તાર છે. વર્ષમાં બે વખત ચોમાસું હોય છે. શેરીઓમાં બંગલા એવા ઢાળ પર બાંધેલા હતા કે નવાઈ લાગે કે રોજ એ લોકોને ચડતાં થાક નહીં લાગતો હોય? એમનાં વાહનો કેવી રીતે ચડી ઉતરી શકતાં કે પાર્ક થઈ શકતાં હશે?
અમે શહેર વચ્ચે એક રેસ્ટોરામાં ગયા જ્યાં સર્પાકાર સીડીઓ જોઈ રાજકપૂરની આવારા ફિલ્મનું ગીત ‘ઘર આયા મેરા પરદેશી’ યાદ આવ્યું.
બેસતાં વેઇટર કહે પાણી ગરમ કે ઠંડુ? નવેમ્બર હોઈ અમે ગરમ પાણી કહ્યું. એ ઉકળતાં પાણીનો જગ ભરી આવ્યો, ગ્લાસો ભરી એમાં રીતસર વિક્સ નાખ્યું!
કોઈ અંગ્રેજી સમજતા ભાઈ કહે અહીં અતિ ભેજવાળી હવામાં શરદી ન થાય એટલે લોકો હૂંફાળા પાણીમાં વિક્સ નાખીને પીવે છે!
થાળી મગાવી જેમાં રસમ, પાયસમ વગેરે ઉપરાંત શિંગ નાખેલા પીળા ભાત, બે ચાર અલગ જાતના ભાત, ચોખાના પાપડ સાથે સાવ અલગ રીતે બનાવેલ ત્યાંની કેરીની અને આંબલીની ચટણીઓ હતી.
હા, એક હોટલમાં અલગ વિભાગમાં નોનવેજ ડીશો હતી. ભાતમાં ચિકન રસ નાખી આપે. મરઘીની જેમ બતકનું ચિકન પણ મળતું હતું!
બીજી સવારે પદ્મનાભ મંદિર જોવા ગયા જ્યાં શેષશાયી એટલે કે શેષનાગ પર સુતેલા વિષ્ણુની 18 ફૂટ લાંબી મૂર્તિ છે જે આખી જોવા ત્રણ દ્વાર છે. કહેવાયું કે નેપાળથી લાવેલ 12008 શાલિગ્રામના પથ્થરોમાંથી આ મૂર્તિ બની છે. સામે તિરુમાલા ડુંગરના એક જ પથ્થરમાંથી બનેલ મંડપ છે. અત્યંત પ્રાચીન, એકદમ જાડા લાકડાના કોતરણી વાળા રથો જોયા. મંદિરનો ઘુમ્મટ ખૂબ ઊંચો અને લાંબો પહોળો છે. આખું શિખર એકદમ નાની મનુષ્ય અને પ્રાણી આકૃતિઓથી ભરેલું છે.
મંદિરમાં પૂજા કે દર્શન કરવા પુરુષોએ ઉપરનું વસ્ત્ર કાઢી, ધોતી કે લૂંગી પહેરીને જવું પડે છે. સ્ત્રીઓએ સાડી પહેરીને અને ડ્રેસ હોય તો કમરે વસ્ત્ર વીંટાળવાનું હોય છે.
મંદિર વચ્ચે મોટું તળાવ છે. એક 80 ફૂટ ઊંચો સુવર્ણનો ઢોળ ચડાવેલ સ્તંભ ચોગાન વચ્ચે છે. મંદિરના દ્વારો અને દરેક જગ્યાએ વાપરેલ લાકડું કેટલીયે સદી જૂનું છે એટલા જ જૂના ચોગાનમાં પથ્થરો. મંદિરમાં હાથીઓ પાળ્યા છે તેમના કપાળ પર સોનેરી આવરણ વાળાં પતરાં હતાં.
ત્યાં દર્શન પરોઢે 3.30 વાગે શરૂ થઈ 10.30 ના બંધ થઈ જાય છે, પછી સાંજે 4.30થી 7 જ હોય છે. લાંબી લાઈનો અને જલ્દી દર્શન માટે ટિકિટ છે.
મંદિરમાં ખૂબ કિંમતી સુવર્ણ અને રત્નોનો અખુટ ખજાનો છે. એના સાત વોલ્ટની વાતો આપણે વાંચીએ છીએ.
ત્રિવેન્દ્રમમાં નેપિયર મ્યુઝિયમ સાથે એક ડોલ મ્યુઝિયમ અને ઝુ એક સાથે છે ત્યાં ગયા. ડોલ મ્યુઝિયમમાં આખા વિશ્વની ઢીંગલીઓ તેમના દેશની વેશભૂષા અને આભૂષણો, કામ કરતાં હાથમાં રાખવાની ચીજો સાથે હતી. સાથે અન્ય મ્યુઝિયમો જેવું ઓજારો, બોટ, કલારીપટ્ટમ કળા વગેરે દેખાડતાં સ્ટેચ્યુઓ જોયાં. ઝુ તો જોયું પણ એક નવાઈની વાત, ભાર વહેતાં પ્રાણીઓ રાખેલાં તે વિભાગમાં ઊંટ, બળદ અને ગધેડો પણ પાંજરામાં હતા! ત્યાં તે જોવા મળતા નથી એટલે ઝુ નાં પ્રાણીઓ છે! જો કે હવે ગધેડા અહીં પણ, ઝૂ માં પણ નથી દેખાતા!
બીજે દિવસે લોકલ માર્કેટમાં. ત્યાંના સ્ટેશન વિસ્તારને થંપાનૂર કહે છે તેની નજીક કાચ ને બદલે ટીનના પતરાંના અરીસાઓ, ત્યાંની લોકલ શંખની આઇટમો, નેતરના પંખા વગેરે જોયું, કેટલુંક લીધું. ત્યાં કેરાલા સ્પેશિયલ સફેદ કે ક્રીમ રંગની સોનેરી બોર્ડરવાળી સાડીઓ મળતી હતી પણ ચોળાએલી. અમે સદભાગ્યે મ્યુઝિયમ પાસે ટુરિઝમ એમ્પોરિયમમાંથી લીધેલી. મોંઘી પણ ઓથેન્ટિકેટ. એ ત્યાંના સિલ્ક કે કોટન સિલ્કની હતી.
એક ચૈલા બજાર નામની ગીચોગીચ, કોઈ પણ શહેરમાં હોય એવી બજાર છે પણ ત્યાં અમે ગયા નથી.
અર્ધો દિવસ નજીકના વર્કલા ટાઉન જઈ આવ્યાં જ્યાં લાલ રેતી વાળો સુંદર બીચ છે અને એક જનાર્દન મંદિર છે.
નજીકમાં જ, 32 કિમી દૂર એક પૂવર આઇલેન્ડ છે ત્યાં ઊંડાં બેકવોટરમાં ગીચ ઝાડીઓ વચ્ચેથી બોટમાં રાઇડ કરાવે છે જે હું ગયો ત્યારે ન હતું.
બીજે દિવસે બપોરે 3 ની ટ્રેનમાં એર્નાકુલમ જવા નીકળ્યાં અને સાંજે 7 વાગે ત્યાં પહોંચ્યાં.
***
