ગુજરાતની ધરતી અનેક વીર અને વીરાંગનાઓની ગાથાથી મહેકાયેલી છે. આ ભૂમિએ પોતાની સંસ્કૃતિ અને ધર્મની રક્ષા માટે અનેક બલિદાનો જોયા છે. આવી જ એક અવિસ્મરણીય ઘટના ઈ.સ. ૧૮૭૩ માં બની, જેણે એક સામાન્ય ગામની યુવતીને તેના ધર્મ પ્રત્યેની અડગ શ્રદ્ધા અને સાહસના કારણે ઇતિહાસના પાનાઓમાં અમર કરી દીધી. આ ગાથા છે માલબાઈ વાઘેલાની, જેણે એક મુસ્લિમ નવાબના પ્રલોભનો અને દબાણ સામે પોતાના ધર્મ અને ગૌરવનું રક્ષણ કર્યું.
ઈ.સ. ૧૮૭૩ માં જંજીરાના મુસ્લિમ નવાબ સીધી ઈબ્રાહીમ ખાનનું અવસાન થયું. તેમના અનુગામી તરીકે તેમના સગીર પુત્ર અબ્દુલ કાદિરને ગાદી મળી. નવાબ સગીર હોવાથી રાજ્ય વહીવટમાં અનેક પડકારો હતા, પરંતુ નવાબી ઠાઠ અને શાનમાં કોઈ કમી નહોતી.
એ સમયે સમાચાર વહેતા થયા કે જંજીરા એટલે કે જાફરાબાદના નવાબ ટૂંક સમયમાં વડલી ગામે વિસામો કરવાના છે. વડલી ગામ એક નાનું અને શાંત ગામ હતું, જેની મોટાભાગની વસ્તી ખેતી પર નિર્ભર હતી. નવાબના આગમનના સમાચારથી ગામમાં એક નવી જ હલચલ મચી ગઈ. નવાબ અને તેમના સાથીદારોના આરામ માટે ગામના સરકારી બંગલાને શણગારવામાં આવ્યો. જાતજાતની રસોઈ અને સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓ તૈયાર કરવામાં આવી. નવાબના ખર્ચ અને તેમના લશ્કરના ભોજન માટે ગામમાં બાકી રહેલ વિઘોટી અને પાકનો ભાગ ઉઘરાવવામાં આવ્યો. ગામના લોકો માટે આ એક અપેક્ષિત ઘટના હતી, કારણ કે શાસકો અને તેમના અધિકારીઓનો ગામડાઓમાં વિસામો લેવો એ સામાન્ય બાબત હતી.
એક સવારના દસેક વાગ્યાનો સમય હતો જ્યારે જંજીરાના નવાબ અબ્દુલ કાદિરના પગલાં વડલીની ધરતી પર પડ્યા. નવાબ એકલા નહોતા, તેમની સાથે સરકારી માણસો અને ઘોડેસવારોનો કાફલો હતો. લગભગ ત્રણ બળદગાડાં, અને પંદરેક માણસો ઘોડાઓ પર સવાર થઈને આવ્યા હતા. ઘોડાઓના પગલાં અને તેમના પર બાંધેલા ઘુઘરાઓનો અવાજ ગામના શાંત વાતાવરણમાં એક રમઝટ પેદા કરી રહ્યો હતો. નવાબનો કાફલો જેમ જેમ ગામના જાપા (ચોરો) નજીક પહોંચ્યો, તેમ તેમ ગામના કૂતરાઓ પણ ભસવા લાગ્યા, જાણે તેઓ નવાબનું સ્વાગત કરી રહ્યા હોય તેવું વાતાવરણ સર્જાયું હતું.
નવાબના મનોરંજન માટે ગામના જાપામાં આવેલ સરકારી મકાનની બાજુમાં એક ઘટાદાર સમડીનું વૃક્ષ હતું. આ વૃક્ષની નીચે દરરોજ સાંજના સમયે ગામની દીકરીઓ રાસડા રમતી હતી. આ એક પરંપરા હતી, જેમાં ગામની યુવતીઓ માતાજીની ભક્તિમાં લીન થઈને નૃત્ય કરતી અને ગામના આગેવાનો દ્વારા તેમને ઇનામો પણ આપવામાં આવતા. આ રાસડામાં ગામના તમામ લોકો અને આગેવાનો હાજર રહેતા. નવાબ, ગામના પ્રમુખ અને અન્ય મુખ્ય માણસો માટે અલગ બેઠકની વ્યવસ્થા કરવામાં આવતી, જેથી તેઓ આ નૃત્યનો આનંદ માણી શકે.
ગામની બધી જ દીકરીઓ માતાજીમાં ઊંડી આસ્થા ધરાવતી હતી અને તેથી જ તેઓ નિયમિત રીતે રાસડામાં ભાગ લેવા આવતી. આ યુવતીઓમાં એક ખેડૂતની દીકરી હતી, જેનું નામ હતું માલબાઈ વાઘેલા. માલબાઈનું ઘર ગામની વચ્ચે આવેલું હતું. તેનું નામ જેટલું સુંદર હતું, તેટલા જ સુંદર તેના ગુણો પણ હતા. તે એક અત્યંત સ્વરૂપવાન અને લાવણ્યમયી યુવતી હતી. તેની સુંદરતાની સાથે સાથે તે રાસ અને ગરબાની કળામાં પણ નિપુણ હતી, જેના કારણે તે આખા ગામમાં ખૂબ જ ચર્ચિત હતી. તેના નૃત્યમાં એક એવી મધુરતા અને લય હતો જે જોનારને મંત્રમુગ્ધ કરી દેતો હતો.
એક સંધ્યાકાળના સમયે જ્યારે રાસડાની રમઝટ ચાલી રહી હતી, ત્યારે નવાબ અબ્દુલ કાદિરની નજર દેખાવડી માલબાઈ પર પડી. માલબાઈના રૂપ અને નૃત્યની અદાઓએ નવાબના હૃદયમાં એક તીવ્ર લાગણી જન્માવી. તે જ ક્ષણથી નવાબ માલબાઈને પામવાના સપના જોવા લાગ્યો. એક સુંદર હિન્દુ યુવતીને પોતાની બેગમ બનાવવાની ઇચ્છા તેના મનમાં ઘર કરી ગઈ.
દિવસો વીતતા ગયા અને નવાબે પોતાના મનની વાત ગામના મુખી સુધી પહોંચાડવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે પોતાના એક ખાસ માણસને ગામના મુખી પાસે મોકલ્યો અને કહેવડાવ્યું કે માલબાઈને તાત્કાલિક તેમની સેવામાં મોકલી દેવામાં આવે. નવાબે સંદેશો આપ્યો કે તે માલબાઈ સાથે ઘર માંડવા માંગે છે, તેને પોતાની રાણી બનાવવા માંગે છે. બદલામાં માલબાઈના પિતા અને તેના પરિવારને માંગે એટલી કોરી (તે સમયનું ચલણ), ઢોર અને ગામડાં લખી આપવા માટે પણ તૈયાર છે. નવાબે વચન આપ્યું કે માલબાઈ રાણી બનીને રાજ કરશે અને તેને તમામ સુખ-સુવિધાઓ પ્રાપ્ત થશે.
ગામના મુખી અને અન્ય આગેવાન લોકો નવાબનો આ સંદેશો સાંભળીને આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. તેઓ જાણતા હતા કે માલબાઈ અને તેનો પરિવાર ધર્મનિષ્ઠ હિન્દુ છે અને એક મુસ્લિમ શાસક સાથે લગ્ન કરવાનો વિચાર તેમને ક્યારેય મંજૂર નહીં હોય. તેમ છતાં, નવાબનો હુકમ હોવાથી આ વાત માલબાઈના પિતા સુધી પહોંચાડવી તેમની ફરજ હતી. ગામના મુખીએ ભારે મને માલબાઈના પિતા પાસે જઈને નવાબનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો.
માલબાઈના પિતા આ વાત સાંભળીને દુઃખી થયા અને ગુસ્સે પણ થયા. એક મુસ્લિમ રાજા તેમની દીકરી સાથે લગ્ન કરવા માંગે છે એ વિચારથી જ તેઓ વ્યથિત થઈ ગયા. તેમ છતાં, તેમણે પોતાની લાગણીઓને કાબૂમાં રાખીને કહ્યું કે તેમની દીકરી જે નિર્ણય લેશે તે તેમને મંજૂર રહેશે. તેઓ જાણતા હતા કે માલબાઈ એક સમજદાર અને ધર્મનિષ્ઠ યુવતી છે અને તે યોગ્ય નિર્ણય લેશે.
જ્યારે માલબાઈને આ વાતની જાણ થઈ, ત્યારે તેણે એક ક્ષણ પણ વિચાર્યા વિના પોતાનો જવાબ આપ્યો. તેના શબ્દોમાં અડગ નિશ્ચય અને ધર્મ પ્રત્યેની અપાર શ્રદ્ધા છલકાતી હતી. માલબાઈએ કહ્યું, "હું જિંદગીભર કુવારી રહીશ, પરંતુ આ મુસ્લિમ નવાબ સાથે ક્યારેય લગ્નસંસ્કારથી નહીં બંધાવ. જો જરૂર પડશે તો હું મારા દેહનો ત્યાગ કરી દઈશ, પરંતુ મારા ધર્મ અને ગૌરવનું રક્ષણ કરીશ." માલબાઈનો આ જવાબ તેના મક્કમ મનોબળ અને ધર્મ પ્રત્યેની અતૂટ નિષ્ઠાનો પરિચય કરાવે છે.
જ્યારે નવાબને માલબાઈનો આ સ્પષ્ટ અને નકારાત્મક જવાબ મળ્યો, ત્યારે તે ગુસ્સે ભરાયો. પરંતુ તે જાણતો હતો કે વડલી ગામમાં અને આજુબાજુના ગામોમાં હિન્દુઓની એકતા પ્રબળ છે અને તેમનો દબદબો પણ ઓછો નથી. જો તે બળજબરીથી માલબાઈને લઈ જવાનો પ્રયાસ કરશે તો ગામના લોકો તેનો સખત વિરોધ કરશે અને કદાચ પરિસ્થિતિ વણસી પણ શકે છે. તેથી, તેણે સીધી જબરજસ્તી કરવાનો વિચાર માંડી વાળ્યો. જો કે, તેણે પોતાની માંગણી ચાલુ રાખી અને અનેક આકર્ષક લોભામણી વસ્તુઓ અને વચનો આપીને માલબાઈને મનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો.
પરંતુ માલબાઈ પોતાના નિર્ણય પર અડગ રહી. તેના માટે ધર્મ અને ગૌરવ સર્વોપરી હતા અને કોઈ પણ લાલચ તેને પોતાના માર્ગથી ભટકાવી શકી નહીં. તેની આ અડગતા અને ધર્મનિષ્ઠાએ તેને ગામના લોકોના હૃદયમાં એક વિશિષ્ટ સ્થાન અપાવ્યું.
રૂડુબા સરવૈયા જેવા કવિઓ અને લેખકોએ માલબાઈની આ મહાનતાને પોતાના શબ્દોમાં કંડારી છે. તેઓ લખે છે, "ધન્ય છે માલબાઈ તુને..., ધન્ય છે તને જણનારી ને..., ધન્ય છે હિન્દુ દીકરી તુને...!" આ શબ્દો માલબાઈના સાહસ, તેની માતાના સંસ્કારો અને એક હિન્દુ દીકરી તરીકે તેના ગૌરવને વંદન કરે છે. માલબાઈની આ ગાથા આજે પણ ગુજરાતની નારીઓમાં ધર્મ અને ગૌરવની રક્ષા માટે પ્રેરણાનો સ્ત્રોત બની રહે છે. આ ઘટના ભલે એક નાના ગામમાં બની હોય, પરંતુ તેનો સંદેશ સમગ્ર માનવજાત માટે અમૂલ્ય છે – પોતાના મૂલ્યો અને શ્રદ્ધા માટે અડગ રહેવું એ જ સાચી મહાનતા છે.
