પ્રસ્તાવના: વરસાદ અને જૂની ડાયરી એક ચોમાસાની સાંજે, ગાંધીનગરના અમારા જૂના ઘરની ટીનની છત પર વરસાદના ટીપાં થડકતાં હતાં, જાણે ભૂતકાળની વાતો ગણગણતા હોય. હું બારી પાસે બેઠો હતો, જ્યાં ભીની માટીની સુગંધ હવામાં રેલાતી હતી. મારા હાથમાં દાદાની ડાયરી હતી — ચામડાનું કવર ઘસાઈ ગયું, ખૂણાઓ વળી ગયા, અને શાહી ઝાંખી પડી ગઈ. પણ એમાં લખાયેલા શબ્દો હજુ જીવંત હતા, જાણે હમણાં જ લખાયા હોય.“અમે, ભારતના લોકો…” મેં ધીમેથી વાંચ્યું. એ શબ્દો મારા હૃદયમાં ધબકાર બની ગુંજ્યા. એ માત્ર પાનાં પર નહોતા; એ દાદાના નિઃશ્વાસમાં, એમની આંખોની ચમકમાં, એમના અવાજની ગરજમાં હતા. મારા દાદા, જીવરામભાઈ, એક સામાન્ય ખેડૂત હતા, પણ એમના માટે બંધારણ કાયદાની પુસ્તિકા નહોતું — એ એક વચન હતું. ન્યાય, ગૌરવ, અને દરેક ભારતીય માટે નવું સપનું આપતું વચન.ગાંધીનગર એક શાંત શહેર છે, જ્યાં ગલીઓમાં ધૂળ અને સપનાં એકસાથે ઉડે છે. ચોમાસામાં આ શહેર એક કેનવાસ બની જાય છે — કાદવની ગંધ, બાળકોની હાસ્યઝરતી ચીસો, અને વડની છાયામાં બેસીને વાતો કરતા વડીલો. દાદા એ વડીલોમાંના એક હતા. એમણે અંગ્રેજોનું શાસન જોયું, ગાંધીજીની ચળવળમાં ભાગ લીધો, અને સ્વતંત્ર ભારતનો પ્રથમ સૂર્યોદય જોયો. પણ એમના માટે સ્વતંત્રતા ફક્ત ધ્વજ લહેરાવવાની ઘટના નહોતી; એ દરેક હૃદયમાં ન્યાયની જ્યોત પ્રગટાવવાની લડત હતી.“વિશેષ,” એ એકવાર બોલ્યા, એમનો અવાજ નરમ પણ દૃઢ, “બંધારણ એ કાયદો નથી, એ ન્યાયની ભાષા છે. એ એવા લોકો માટે બોલે છે જેમનો અવાજ કોઈ સાંભળતું નથી.” હું ત્યારે નાનો હતો, એ શબ્દોનો અર્થ નહોતો સમજતો. પણ એ શબ્દો મારામાં ઊંડે ઉતરી ગયા, જાણે બીજ જે ચોમાસાની રાહ જોતું હોય.એ વરસાદી સાંજે, વીજળીએ આકાશને ચીર્યું ત્યારે મેં ડાયરીમાં એક નોંધ જોઈ: “ન્યાય એ એવી જ્યોત છે જે સૌથી ઘટાટોપ અંધકારમાં પણ બળે છે.” એ શબ્દો મને દાદાની યાદ અપાવતા હતા — એમના ખભા પર બેસીને ગામના મેળામાં જવું, એમની વાર્તાઓ સાંભળવી, અને એમની આંખોમાં એક અજાણ્યું સપનું જોવું. એ સપનું બંધારણનું હતું — એક એવું ભારત જ્યાં દરેક, ભલે ગરીબ હોય કે અશિક્ષિત, પોતાનો હક મેળવી શકે.આજે હું — વિશેષ — એ ડાયરીની પંક્તિઓમાં ઊભો છું. એ શબ્દો મને યાદ અપાવે છે કે બંધારણ ફક્ત પાનાંઓમાં નથી; એ દાદાની વાર્તાઓમાં, કેયાના સપનાઓમાં, નંદિનીની કવિતાઓમાં, અને મારા હૃદયના દરેક ધબકારમાં છે. આ નિબંધ એ શબ્દોની સફર છે — બંધારણને માત્ર કાયદો નહીં, પણ જીવનનો આધાર બનાવતી સફર.
ભાગ ૧: જીવરામભાઈ – મુક્ત શ્વાસ જેવી કલમ દાદા, એટલે જીવરામભાઈ, એક એવા માણસ હતા જેમની હાજરી ગામમાં વડના ઝાડ જેવી હતી — શાંત, મજબૂત, અને દરેક માટે આશ્રય આપનારી. એમના ચહેરા પરની કરચલીઓ જાણે ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની વાર્તાઓ લખતી હોય. એમણે ગાંધીજીની ડાંડી યાત્રામાં ભાગ લીધો, અંગ્રેજોની લાઠીઓ ખાધી, અને જેલની ઠંડી સળિયાઓને સ્પર્શી. પણ એમની આંખોમાં ગુસ્સો નહોતો; ફક્ત એક અદમ્ય આશા હતી.“ન્યાય એ એવો અવાજ છે જે કોઈનું નામ નથી પૂછતો, પણ હક આપે છે,” એ એકવાર બોલ્યા, જ્યારે ગામમાં એક ગરીબ ખેડૂતની જમીન પર દબાણ થઈ રહ્યું હતું. રામજી, એ ખેડૂત, ગામના એક પ્રભાવશાળી વેપારી સામે બોલવાની હિંમત નહોતો રાખતો. દાદાએ એને ઘરે બોલાવ્યો, ચા પીધી, અને બંધારણનું જૂનું પુસ્તક ખોલ્યું. “જો, રામજી,” એ બોલ્યા, “કલમ 300A કહે છે કે તારી મિલકત કોઈ છીનવી શકે નહીં, જ્યાં સુધી કાયદો ન હોય.” રામજીની આંખોમાં ચમક આવી, પણ ડર હજુ બાકી હતો.બીજા દિવસે, ગામના ચોરામાં બેઠક બોલાવાઈ. વેપારીએ ગામના મોટેરાઓને પોતાની તરફ કરી લીધા હતા. પણ દાદા ઊભા થયા, હાથમાં બંધારણનું પુસ્તક. “અમે 1947માં સ્વતંત્ર થયા, પણ આજે પણ રામજી જેવા લોકોની જમીન પર દબાણ થાય છે. આ શું સ્વતંત્રતા છે?” એમનો અવાજ શાંત હતો, પણ એમાં તાકાત હતી. ગામના લોકો ચૂપ થઈ ગયા. વેપારીએ બબડાટ કર્યો, પણ અંતે રામજીની જમીન પાછી આપવાનું વચન આપ્યું.આ ઘટના માત્ર એક જમીનની વાત નહોતી. એ બંધારણની શક્તિનો પરિચય હતો. દાદા કોઈ વકીલ કે જજ નહોતા, ફક્ત એક ખેડૂત, જેમની પાસે બંધારણની જૂની નકલ હતી. એમના માટે બંધારણ કાગળના પાનાં નહોતા; એ એક જીવંત દસ્તાવેજ હતો, જે ગામના ચોરામાં, ખેતરની મેડ પર, અને દરેક નાગરિકના હૃદયમાં ધબકતો હતો.દાદાની આ લડત માત્ર રામજી માટે નહોતી. એમણે ગામના ઘણા લોકોને બંધારણની તાકાતથી પરિચિત કરાવ્યા. એકવાર, ગામના શાળાના શિક્ષકે ગરીબ બાળકોને ભણવાથી રોક્યા, કારણ કે એમની પાસે યુનિફોર્મ નહોતું. દાદાએ શાળામાં જઈને શિક્ષક સામે કલમ 21Aનો ઉલ્લેખ કર્યો, જે દરેક બાળકને મફત અને ફરજિયાત શિક્ષણનો હક આપે છે. “આ બાળકોનો હક નથી છીનવી શકતા,” એમણે શાંતિથી, પણ દૃઢતાથી કહ્યું. શિક્ષકે માફી માગી, અને ગામના બાળકોને શિક્ષણ મળવા લાગ્યું.દાદાની આ નાની-નાની લડાઈઓ ગામના લોકો માટે પ્રેરણા બની. એમના શબ્દોમાં એક એવી આગ હતી, જે લોકોના હૃદયમાં ન્યાયની ચિનગારી પ્રગટાવતી. એમણે મને શીખવ્યું કે બંધારણ એ ફક્ત કાયદો નથી; એ એક જીવનશૈલી છે, જે દરેક નાગરિકને પોતાના હક માટે લડવાની તાકાત આપે છે.
ભાગ ૨: ગાંધીનગરની ગલીઓ અને કલમ 21ની તૂટતી દીવાલ ગાંધીનગરની ગલીઓ રાત્રે એક અજાણ્યો જાદુ ધરાવે છે. ઝાંખી લાઇટો, રિક્ષાના હોર્ન, અને ફૂટપાથ પર ચા પીતા લોકોની હસી-મજાક — શહેરનું હૃદયસ્પંદન. પણ એક રાતે, એ ધબકાર થંભી ગયો. હું એક ગલીમાંથી પસાર થતો હતો, જ્યાં ફૂટપાથ પર ઝૂંપડાંઓની લાઇન હતી. એ ઝૂંપડાં ઘરો નહોતાં; એ આશાના ટુકડાઓ હતા, જ્યાં લોકો પોતાના સપનાં જીવંત રાખતા હતા.અચાનક, મ્યુનિસિપલ વાનનો ગડગડાટ સંભળાયો. બુલડોઝરની જેમ એ ઝૂંપડાં તોડી રહી હતી. બાળકોની ચીસો, માતાઓનું રુદન, અને પુરુષોની હતાશા હવામાં ફેલાઈ. એક વૃદ્ધ સ્ત્રીની આંખોમાં નિ:સહાય ચીસ જોઈ. “બેટા, હવે ક્યાં જઈશું?” એના શબ્દોએ મારું હૃદય થંભાવી દીધું.એ પળે, દાદાની ડાયરીની પંક્તિ યાદ આવી: “ન્યાય એ એવો અવાજ છે જે કોઈનું નામ નથી પૂછતો.” હું અધિકારી પાસે ગયો. “આ બધું શું થાય છે?” મેં પૂછ્યું. “ગેરકાયદે બાંધકામ છે. શહેર સ્વચ્છ કરવું પડે,” એણે ઉદાસીન હાસ્ય સાથે જવાબ આપ્યો.“અને આ લોકોનું શું? એમના સપનાં, એમનું જીવન?” મેં ગુસ્સે પૂછ્યું. “કલમ 21 વાંચી છે? એ દરેક વ્યક્તિને જીવન અને સ્વતંત્રતાનો હક આપે છે.” મારા શબ્દોમાં દાદાની ડાયરીની તાકાત હતી. અધિકારી ચૂપ થયો. આસપાસના લોકો મારી તરફ જોવા લાગ્યા. એક વૃદ્ધે ધીમેથી કહ્યું, “બેટા, તું અમારો અવાજ બન.”એ રાતે, હું ઘરે ગયો, પણ મન શાંત નહોતું. દાદાની ડાયરી ખોલી: “બંધારણ એ નબળાઓનો ઢાલ છે.” બીજા દિવસે, વકીલ મિત્રની મદદથી RTI દાખલ કરી, પત્રકારોને જણાવ્યું. સોશિયલ મીડિયાએ વાત ફેલાવી, અને સરકારે ઝૂંપડપટ્ટીના લોકો માટે નવી વસવાટ યોજના જાહેર કરી.જ્યારે એ વૃદ્ધાને નવું ઘર મળ્યું, એણે મને ગળે લગાવીને કહ્યું, “બેટા, તેં અમને જીવવાનું કારણ આપ્યું.” એ પળે, હું વિશેષ નહોતો; હું બંધારણ હતો.
ભાગ ૩: કેયા અને મીનાબેન – કલમ 15નું સંગીત કેયા, મારી કોલેજની મિત્ર, એક શાંત આગ હતી. એના શબ્દોમાં જાદુ હતું. એક દિવસ, કેન્ટીનમાં બેસીને બંધારણ વિશે વાત કરતાં એણે કહ્યું, “વિશેષ, બંધારણ મારી મમ્મી છે.”“મમ્મી?” મેં હસીને પૂછ્યું.
“હા,” એણે ગંભીરતાથી કહ્યું, “મીનાબેન, મારી મમ્મી, બંધારણનું જીવંત રૂપ છે. એમણે લગ્ન પછી ભણવાનું ચાલુ રાખ્યું, સમાજની લાઠીઓ સહન કરી, અને આજે એ ગામની પ્રથમ મહિલા સરપંચ છે.”કેયાની વાતે મને મીનાબેનની સફર જાણવાની ઉત્સુકતા જગાડી. મીનાબેન, સરસ્વતીપુરાના નાના ગામની, 18 વર્ષે લગ્ન થયાં. ગામના રિવાજો મુજબ, મહિલાએ ઘર સંભાળવું. પણ એમનું સપનું હતું — ભણવું, આગળ વધવું, ગામ બદલવું. રાત્રે દીવાની ઝાંખી રોશનીમાં એમણે પુસ્તકો વાંચ્યા. ગામના લોકો ટોણા મારતા, પણ એ આગળ વધ્યા.ગામની શાળામાં શિક્ષકોની ખોટ જોઈ એમણે બેઠકમાં કહ્યું, “હું ભણાવીશ.” મોટેરાઓએ હસીને ટાળ્યું, પણ મીનાબેન પાસે કલમ 15 હતી — લિંગ, જાતિ, ધર્મના આધારે ભેદભાવ નહીં. એમણે મહિલાઓને એકઠી કરી, પુસ્તકાલય શરૂ કર્યું, બાળકોને શિક્ષણ આપ્યું.સરપંચની ચૂંટણીમાં એ ઊભા રહ્યા. ગામના પુરુષોએ ધમકીઓ આપી, પણ એમણે દરેક ઘરે જઈ મહિલાઓને સમજાવ્યું: “આપણે સમાન છીએ.” ચૂંટણીના દિવસે, મહિલાઓ લાઇનમાં ઊભી રહી. મીનાબેન જીત્યા, અને સરસ્વતીપુરાની પ્રથમ મહિલા સરપંચ બન્યા.“વિશેષ,” કેયાએ કહ્યું, “બંધારણ એ માર્ગદર્શક છે, જે દરેક મહિલાને દીવો આપે છે.” એ શબ્દોએ મને સમજાવ્યું કે કલમ 15 એ સંગીત છે, જે દરેક મહિલાના હૃદયમાં ગુંજે છે.
ભાગ ૪: નંદિનીની કવિહૃદય અને કલમ 19(1)(a)
નંદિની, એક કવયિત્રી, જેની કલમમાંથી આગ નીકળતી. એની કવિતાઓ ગામના ચોરામાં ગુંજતી, સોશિયલ મીડિયા પર વાયરલ થતી. એક દિવસ, ગામના પાણીના પ્રોજેક્ટ વિશે એણે કવિતા લખી: “પાણીનું વચન તો આપ્યું, પણ નળમાં ફક્ત હવા બાકી છે.” કવિતા વાયરલ થઈ, પણ અધિકારીઓને ગમી નહીં. એક અધિકારીએ ધમકી આપી: “આવી કવિતાઓ બંધ કર.”નંદિની હસી. “સર, બંધારણની કલમ 19(1)(a) મને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા આપે છે.” એણે RTI દાખલ કરી, પ્રોજેક્ટના ખર્ચની વિગતો માંગી. RTIએ ભ્રષ્ટાચારનો પર્દાફાશ કર્યો. નંદિનીએ એ માહિતી પત્રકારો સુધી પહોંચાડી, ગામમાં બેઠક બોલાવી, કવિતા વાંચી. અધિકારીએ માફી માગી.“વિશેષ,” એણે કહ્યું, “કલમ 19 મારી કલમ થકી વહે છે.” એની કવિતાઓ બંધારણનું ગીત હતી, જે અન્યાયની દીવાલો તોડતી.
ભાગ ૫: જીવંત બંધારણ- એક શાંત રાતે, ફૂટપાથ પર બેસીને વિચારતો હતો: “બંધારણ શું છે?” નંદિનીની કવિતા 20 લાખ લોકો સુધી પહોંચે, કેયા ભાષણ આપે, વૃદ્ધા નવું ઘર મેળવે — એ પળોમાં બંધારણ છે.ભીખાભાઈ, એક ખેડૂત,ની જમીન પર સરકારે દબાણ કર્યું. કલમ 300Aના આધારે એમણે વળતર મેળવ્યું. લતાબેન, જેમણે કલમ 47 દ્વારા આંગણવાડીમાં બાળકો માટે પોષણની માંગણી કરી. આ વાર્તાઓ બંધારણની ધબકાર છે.બંધારણ એ સામૂહિક ડાયરી છે, જે દરેક નાગરિક લખે છે. એ 1950નું દસ્તાવેજ નથી; એ દરેક પળે નવું લખાય છે.
ભાગ ૬: આંતરિક સંઘર્ષ – વિરામ પહેલાંનું શંકાનું દળદ એક મોટા કેસમાં, જ્યાં ફેક્ટરી માલિકે મજૂરોના પગાર રોક્યા, હું કોર્ટમાં લડતો હતો. એક રાતે, થાકીને ફૂટપાથ પર બેઠો, વિચાર્યું: “શું આ લડતનો અંત છે?”દાદાની ડાયરી ખોલી: “ન્યાય એ સતત ધબકતો ધબકાર છે. જો તું થાક્યો, તો કલમ લઈ બીજાને આપ.” એ શબ્દોએ નવી શક્તિ આપી. બીજે દિવસે, કોર્ટમાં મજૂરોની વાત એટલી તાકાતથી રજૂ કરી કે જજની આંખો ભીની થઈ. અમે જીત્યા.એ રાતે, ફૂટપાથ પર બેઠો, સ્મિત સાથે. બંધારણ મને ધક્કો દેતું હતું: “વિશેષ, આગળ વધ, હજુ ઘણું કરવાનું બાકી છે.
”ભાગ ૭: અન્યોની મદદ – બંધારણનો પ્રકાશ ફેલાવતો દાદાની ડાયરીના શબ્દો મારામાં એક અજાણી ઉર્જા ભરતા હતા. એમણે મને શીખવ્યું હતું કે બંધારણ એ ફક્ત પોતાના હક માટે લડવાનું સાધન નથી; એ એક એવો દીવો છે, જેનો પ્રકાશ અન્યોના જીવનમાં પણ ફેલાવી શકાય છે. ગાંધીનગરની ગલીઓમાં, જ્યાં સપનાં ધૂળમાં ભળે છે, મેં નક્કી કર્યું કે હું બંધારણની આ જ્યોતને દરેક એવા વ્યક્તિ સુધી પહોંચાડીશ, જેનો અવાજ દબાઈ ગયો છે.
૭.૧: શાંતુની લડાઈ – કલમ 17નો વિજય ગામમાં શાંતુની ઘટના બાદ, જ્યારે એણે મંદિરમાં પ્રવેશવાનો પ્રયાસ કર્યો, મેં જોયું કે ગામના ઘણા લોકો હજુ પણ જાતિના નામે વહેંચાયેલા હતા. શાંતુની આંખોમાં ગૌરવ હતું, પણ ગામના કેટલાક લોકોના હૃદયમાં નફરત હજુ જીવંત હતી. એક દિવસ, શાંતુ મારી પાસે આવ્યો. એનો અવાજ ધ્રૂજતો હતો. “વિશેષ, ગામના મોટેરાઓએ મને ગામની બહાર કાઢવાની ધમકી આપી છે.”મેં શાંતુનો હાથ પકડ્યો અને દાદાની ડાયરી ખોલી. “શાંતુ, બંધારણની કલમ 17 કહે છે કે અસ્પૃશ્યતા ગેરકાયદેસર છે. કોઈ તને આ રીતે ધમકાવી શકે નહીં.” મેં એને વિશ્વાસ અપાવ્યો અને ગામના ચોરામાં બેઠક બોલાવી.બેઠકમાં ગામના મોટેરાઓએ બબડાટ કર્યો. “આ તો અમારી પરંપરા છે,” એક વૃદ્ધે કહ્યું. મેં શાંતિથી જવાબ આપ્યો, “પરંપરા ન્યાયની સામે નથી ટકી શકતી. બંધારણ દરેકને સમાન હક આપે છે, અને અસ્પૃશ્યતા એ ગુનો છે.” મેં ગામના યુવાનોને એકઠા કર્યા, RTI દાખલ કરી, અને સ્થાનિક પોલીસને આ ઘટનાની જાણ કરી.પોલીસે તપાસ શરૂ કરી, અને ગામના મોટેરાઓને ચેતવણી આપી. શાંતુને ન માત્ર ગામમાં રહેવાનો હક મળ્યો, પણ ગામના મંદિરમાં દરેકને પ્રવેશની મંજૂરી આપવામાં આવી. શાંતુએ મને કહ્યું, “વિશેષ, તેં મને માત્ર હક નથી આપ્યો, તેં મને ગૌરવ આપ્યું.”આ ઘટનાએ ગામમાં એક નવી જાગૃતિ લાવી. ઘણા યુવાનો મારી પાસે આવવા લાગ્યા, બંધારણ વિશે પૂછવા લાગ્યા. મેં નક્કી કર્યું કે હું આ જાગૃતિને આગળ લઈ જઈશ.
૭.૨: રાધાનો વ્યવસાય – કલમ 19(1)(g)ની શક્તિ મીનાબેનની પ્રેરણાથી રાધા, એક ગામની મહિલા, ઘરે ટેલરિંગનું કામ કરતી હતી. એક દિવસ, રાધા મારી પાસે આવી. “વિશેષ, હું ગામમાં દુકાન ખોલવા માંગું છું, પણ ગામના વેપારીઓ મને ધમકાવે છે કે હું નિષ્ફળ જઈશ.”મેં રાધાને બંધારણની કલમ 19(1)(g) વિશે જણાવ્યું, જે દરેક નાગરિકને પોતાનો વ્યવસાય કરવાની સ્વતંત્રતા આપે છે. “રાધા, કોઈ તને રોકી શકે નહીં. આ તારો હક છે,” મેં કહ્યું.મેં રાધાને મીનાબેનના સ્વ-સહાય જૂથ સાથે જોડી. ત્યાં એણે નાની લોન લીધી અને ગામના બજારમાં એક નાની દુકાન ખોલી. શરૂઆતમાં, કેટલાક વેપારીઓએ એનો બહિષ્કાર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. મેં ગામની મહિલાઓને એકઠી કરી અને રાધાની દુકાન પરથી ખરીદી કરવા પ્રોત્સાહિત કરી.ધીમે-ધીમે, રાધાની દુકાન ચાલવા લાગી. એણે નવા ડિઝાઇનના કપડાં બનાવવાનું શરૂ કર્યું, અને ગામની યુવતીઓ એની દુકાન પર ભેગી થવા લાગી. એક દિવસ, રાધાએ મને કહ્યું, “વિશેષ, તેં મને માત્ર દુકાન નથી આપી, તેં મને મારું સ્વપ્ન જીવવાની હિંમત આપી.”રાધાની સફળતાએ ગામની બીજી મહિલાઓને પ્રેરણા આપી. ઘણી મહિલાઓએ પોતાનો વ્યવસાય શરૂ કર્યો, અને ગામનું બજાર એક નવી ઉર્જાથી ભરાઈ ગયું
.૭.૩: બાળકોનું શિક્ષણ – કલમ 21Aની જ્યોત ગામની શાળામાં શિક્ષણની સ્થિતિ હજુ સુધરી નહોતી. ઘણા ગરીબ બાળકો શાળાએ જતા નહોતા, કારણ કે એમના માતા-પિતા પાસે શાળાની ફી કે યુનિફોર્મ માટે પૈસા નહોતા. એક દિવસ, એક નાની બાળકી, લીલા, મારી પાસે આવી. “ભાઈ, હું ભણવા માંગું છું, પણ શાળામાં મને બેસવા નથી દેતા.”લીલાની આંખોમાં એક અજાણ્યું સપનું હતું. મેં શાળાના આચાર્યને મળીને કલમ 21A વિશે જણાવ્યું, જે 6થી 14 વર્ષના દરેક બાળકને મફત અને ફરજિયાત શિક્ષણનો હક આપે છે. આચાર્યે ટાળવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ મેં RTI દાખલ કરીને શાળાના ફંડની વિગતો માંગી.RTIથી ખબર પડી કે શાળાને સરકાર તરફથી ગરીબ બાળકો માટે ફંડ મળતું હતું, પણ એનો ઉપયોગ થતો નહોતો. મેં આ માહિતી સ્થાનિક પત્રકારો સુધી પહોંચાડી, અને ગામમાં બેઠક બોલાવી. ગામના લોકોએ શાળાના આચાર્ય પર દબાણ કર્યું, અને અંતે લીલા સહિત ગામના ઘણા બાળકોને શાળામાં પ્રવેશ મળ્યો.લીલાએ શાળામાં ભણવાનું શરૂ કર્યું, અને એની ખુશી જોઈને મને લાગ્યું કે બંધારણની આ જ્યોત ખરેખર દરેક બાળકના હૃદયમાં પ્રગટી શકે છે.
૭.૪: ગામની આરોગ્ય સમસ્યા – કલમ 21નો વિસ્તાર ગામમાં પાણીની સમસ્યા હતી. નળમાંથી આવતું પાણી ગંદું હતું, અને ઘણા લોકો, ખાસ કરીને બાળકો, બીમાર પડતા હતા. એક દિવસ, ગામની એક મહિલા, સરોજબેન, મારી પાસે આવી. “વિશેષ, મારો દીકરો બીમાર છે, અને ડોક્ટર કહે છે કે એ પાણીના કારણે છે.”મેં સરોજબેનને વિશ્વાસ અપાવ્યો અને બંધારણની કલમ 21નો ઉલ્લેખ કર્યો, જે દરેક નાગરિકને સ્વચ્છ જીવનનો હક આપે છે. મેં ગામના લોકોને એકઠા કર્યા અને RTI દાખલ કરી, જેમાં પાણીની ગુણવત્તા અને ગામના પાણી પુરવઠાની વિગતો માંગી.RTIથી ખબર પડી કે ગામના પાણીની પાઇપલાઇન જૂની હતી, અને ફંડ હોવા છતાં એનું નવીનીકરણ થયું નહોતું. મેં આ માહિતી સ્થાનિક MLA સુધી પહોંચાડી, અને સોશિયલ મીડિયા પર કેમ્પેઈન શરૂ કરી.થોડા અઠવાડિયામાં, સરકારે ગામમાં નવી પાઇપલાઇન નાખવાનું શરૂ કર્યું, અને પાણીની ગુણવત્તા સુધરી. સરોજબેનનો દીકરો સ્વસ્થ થયો, અને એણે મને કહ્યું, “વિશેષ, તેં અમારા ગામનું જીવન બચાવ્યું.
”૭.૫: યુવાનોની જાગૃતિ – બંધારણની શાળા આ બધી ઘટનાઓએ મને એક વાત શીખવી: બંધારણની શક્તિ ત્યારે સૌથી વધુ અસરકારક બને છે, જ્યારે લોકો તેનાથી વાકેફ હોય. ગામના યુવાનોમાં જાગૃતિ લાવવા, મેં એક “બંધારણ શાળા” શરૂ કરી. દર રવિવારે, ગામના ચોરામાં, હું યુવાનોને બંધારણની કલમો, RTI, અને નાગરિક હકો વિશે શીખવતો.શરૂઆતમાં, થોડા જ લોકો આવતા. પણ ધીમે-ધીમે, ગામના યુવાનો, મહિલાઓ, અને વડીલો પણ જોડાવા લાગ્યા. એક યુવાન, વિક્રમ, જેણે શાળા છોડી દીધી હતી, બંધારણ શાળામાં જોડાયો. એણે RTIનો ઉપયોગ કરીને ગામના રસ્તાના બાંધકામની વિગતો માંગી, અને ખબર પડી કે ઠેકેદારે નીચી ગુણવત્તાનું કામ કર્યું હતું.વિક્રમની આ લડાઈએ ગામના રસ્તાને સુધારવા માટે દબાણ ઊભું કર્યું. એક દિવસ, વિક્રમે મને કહ્યું, “વિશેષ, તેં મને શાળામાંથી નહીં, પણ જીવનમાંથી શિક્ષણ આપ્યું.”બંધારણ શાળાએ ગામના યુવાનોમાં એક નવી ઉર્જા ભરી. ઘણા યુવાનોએ RTI, PIL, અને અન્ય કાનૂની પગલાં લેવાનું શરૂ કર્યું. ગામનું વાતાવરણ બદલાઈ ગયું, અને લોકો હવે પોતાના હક માટે બોલવા લાગ્યા.
.8.1: હરિભાઈનો અવાજ – કલમ 23ની લડાઈ હરિભાઈ, ગાંધીનગરની નજીકના એક નાના ગામ, ધોલેરાનો એક મજૂર, જેની આંખોમાં થાક હતો, પણ હૃદયમાં એક અજાણી આગ હતી. એક સાંજે, હું ગામના ચોરામાં બંધારણ શાળાનું સત્ર લઈ રહ્યો હતો, જ્યારે હરિભાઈ ધીમે ડગલે આવ્યો. એના હાથમાં ચીંથરેહાલ શર્ટ, અને ચહેરા પર ધૂળના ડાઘ હતા. “વિશેષભાઈ,” એણે ધીમેથી કહ્યું, “હું બોલું તો કોઈ સાંભળે નહીં, પણ તું કદાચ સાંભળે.”હરિભાઈની વાત સાંભળીને મારું હૃદય ડૂબી ગયું. એ એક બાંધકામ કંપનીમાં કામ કરતો હતો, જ્યાં મજૂરોને ન્યૂનતમ વેતનથી પણ ઓછું આપવામાં આવતું. બોલવાનો પ્રયાસ કરે તો ધમકીઓ મળતી. “અમે ગરીબ છીએ, વિશેષભાઈ,” એણે કહ્યું, “અમારી કોઈ નથી સાંભળતું.”મેં હરિભાઈનો હાથ પકડ્યો અને દાદાની ડાયરીની એક પંક્તિ યાદ આવી: “ન્યાય એ એવો અવાજ છે જે નબળાઓની ચીસને સાંભળે છે.” મેં એને બંધારણની કલમ 23 વિશે જણાવ્યું, જે બળજબરીથી કામ કરાવવાની પ્રથા અને શોષણને ગેરકાયદેસર ગણે છે. “હરિભાઈ, આ તારો હક છે. તું ગુલામ નથી, તું ભારતનો નાગરિક છે,” મેં કહ્યું.પણ હરિભાઈનો ડર હજુ બાકી હતો. “જો હું બોલીશ, તો મને કામ પરથી કાઢી નાખશે,” એણે કહ્યું. મેં એને વિશ્વાસ અપાવ્યો કે હું એની સાથે છું. બીજા દિવસે, હું એની સાથે બાંધકામ સાઇટ પર ગયો. ત્યાંના સુપરવાઇઝરે મને જોતાં જ ગુસ્સે ભરાયો. “આ બધું શું છે? અહીં બહારના લોકોની જરૂર નથી,” એણે ગરજ્યું.મેં શાંતિથી જવાબ આપ્યો, “સર, બંધારણની કલમ 23 મજૂરોના શોષણને ગેરકાયદેસર ગણે છે. આ લોકોને ન્યૂનતમ વેતન અને માનવીય સ્થિતિ આપવી તમારી ફરજ છે.” સુપરવાઇઝરે બબડાટ કર્યો, પણ હું ચૂપ ન રહ્યો. મેં RTI દાખલ કરી, જેમાં કંપનીના મજૂરોના વેતન અને કામની સ્થિતિની વિગતો માંગી.RTIથી ખબર પડી કે કંપનીએ ન્યૂનતમ વેતનના નિયમોનું ઉલ્લંઘન કર્યું હતું અને મજૂરોને ખરાબ સ્થિતિમાં કામ કરવા મજબૂર કર્યા હતા. મેં આ માહિતી સ્થાનિક લેબર કમિશનરને આપી અને સોશિયલ મીડિયા પર એક કેમ્પેઈન શરૂ કરી. ગાંધીનગરના પત્રકારોએ આ મુદ્દો ઉઠાવ્યો, અને થોડા દિવસોમાં, કંપનીએ હરિભાઈ અને અન્ય મજૂરોને બાકી વેતન ચૂકવવું પડ્યું.જ્યારે હરિભાઈએ પોતાનું પૂરું વેતન મેળવ્યું, એની આંખોમાં આંસુ હતા. “વિશેષભાઈ, તેં મને માત્ર પૈસા નથી અપાવ્યા, તેં મને મારું સન્માન પાછું આપ્યું,” એણે કહ્યું. એ પળે, મને લાગ્યું કે બંધારણની જ્યોત હરિભાઈના હૃદયમાં પણ પ્રગટી છે.આ ઘટનાએ ધોલેરાના અન્ય મજૂરોમાં જાગૃતિ લાવી. ઘણા મજૂરો હવે પોતાના હક માટે બોલવા લાગ્યા, અને હું એમની સાથે ખભેખભો મિલાવીને લડવા લાગ્યો
.8.2: શીલાબેનની હિંમત – કલમ 39(e)નો સંઘર્ષ શીલાબેન, ગાંધીનગરની એક નાની ફેક્ટરીમાં કામ કરતી મહિલા, જેનો ચહેરો થાકથી ભરેલો હતો, પણ આંખોમાં એક અજાણી ચમક હતી. એક દિવસ, બંધારણ શાળાના સત્ર બાદ, શીલાબેન મારી પાસે આવી. “વિશેષ, હું બોલું તો કદાચ લોકો હસે, પણ મારે મારા હક માટે લડવું છે,” એણે ધીમેથી કહ્યું.શીલાબેનની વાર્તા સાંભળીને મારું હૃદય દ્રવી ગયું. એ ફેક્ટરીમાં કામ કરતી હતી, જ્યાં મહિલાઓને લાંબા સમય સુધી કામ કરવા મજબૂર કરવામાં આવતી, ઓછું વેતન આપવામાં આવતું, અને બીમાર પડે તો રજા પણ નહોતી મળતી. “અમે બધી બહેનો થાકી જઈએ છીએ, વિશેષ. અમારું શરીર જવાબ આપી દે છે, પણ કોઈ સાંભળતું નથી,” એણે આંખો ભીની કરીને કહ્યું.મેં શીલાબેનને બંધારણની કલમ 39(e) વિશે જણાવ્યું, જે રાજ્યને નિર્દેશ આપે છે કે મજૂરો, ખાસ કરીને મહિલાઓ,ની સ્વાસ્થ્ય અને શક્તિનું શોષણ ન થાય. “શીલાબેન, તું એકલી નથી. બંધારણ તારી સાથે છે,” મેં કહ્યું.મેં શીલાબેન અને ફેક્ટરીની અન્ય મહિલાઓને એકઠી કરી. એમણે પોતાની સમસ્યાઓ શેર કરી: લાંબા કામના કલાકો, અસુરક્ષિત કામની જગ્યા, અને બીમારીની રજા ન મળવી. મેં એક યોજના બનાવી. પહેલાં, અમે RTI દાખલ કરી, જેમાં ફેક્ટરીના કામની સ્થિતિ અને મહિલા મજૂરોના વેતનની વિગતો માંગી.RTIથી ખબર પડી કે ફેક્ટરીએ લેબર લૉનું ઉલ્લંઘન કર્યું હતું. મેં સ્થાનિક ટ્રેડ યુનિયનના નેતાઓ સાથે વાત કરી અને શીલાબેનને એમની સાથે જોડી. અમે ફેક્ટરી મેનેજમેન્ટને એક પત્ર લખ્યો, જેમાં કલમ 39(e) અને લેબર લૉનો ઉલ્લેખ કર્યો.શરૂઆતમાં, મેનેજમેન્ટે અમને ગંભીરતાથી લીધા નહીં. પણ મેં સોશિયલ મીડિયા પર શીલાબેનની વાર્તા શેર કરી, અને ગાંધીનગરના એક NGOની મદદ લીધી. થોડા દિવસોમાં, ફેક્ટરી પર દબાણ વધ્યું. અંતે, મેનેજમેન્ટે મહિલા મજૂરોના કામના કલાકો ઘટાડ્યા, રજાની સુવિધા આપી, અને સુરક્ષિત કામની જગ્યા બનાવવાનું વચન આપ્યું.જ્યારે શીલાબેનને રજા મળી અને એનું સ્વાસ્થ્ય સુધર્યું, એણે મને ગળે લગાવીને કહ્યું, “વિશેષ, તેં મને માત્ર હક નથી અપાવ્યો, તેં મને જીવવાની નવી આશા આપી.” એની ખુશી જોઈને મને લાગ્યું કે બંધારણનો પ્રકાશ હવે શીલાબેનના ઘર સુધી પહોંચી ગયો છે.
8.3: અર્જુનનું સપનું – કલમ 29નો સંરક્ષણ અર્જુન, ગાંધીનગરની એક ઝૂંપડપટ્ટીમાં રહેતો એક યુવાન, જેની આંખોમાં સપનાં હતા, પણ હાથમાં માત્ર ખાલીપો હતો. એક દિવસ, બંધારણ શાળાના સત્ર દરમિયાન, અર્જુન શરમાતો-શરમાતો મારી પાસે આવ્યો. “વિશેષભાઈ, હું ભણવા માંગું છું, પણ મારા ગામની શાળામાં મને ભણવા નથી દેતા,” એણે ધીમેથી કહ્યું.અર્જુનની વાર્તા સાંભળીને મને આશ્ચર્ય થયું. એ એક આદિવાસી સમુદાયમાંથી હતો, અને એના ગામની શાળામાં શિક્ષકો એને ભણવાથી રોકતા હતા, કારણ કે એ “બહારનો” હતો. “અમારી ભાષા, અમારી સંસ્કૃતિ કોઈ નથી સમજતું, વિશેષભાઈ,” એણે નિરાશાથી કહ્યું.મેં અર્જુનને બંધારણની કલમ 29 વિશે જણાવ્યું, જે લઘુમતી સમુદાયોને પોતાની ભાષા, સંસ્કૃતિ, અને શિક્ષણના હકનું રક્ષણ આપે છે. “અર્જુન, તારી ભાષા અને સંસ્કૃતિ એ તારું ગૌરવ છે, અને બંધારણ તને એનું રક્ષણ આપે છે,” મેં કહ્યું.મેં અર્જુનના ગામની શાળામાં જઈને આચાર્ય સાથે વાત કરી. આચાર્યે ટાળવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ મેં કલમ 29 અને શિક્ષણના હકનો ઉલ્લેખ કર્યો. જ્યારે આચાર્ય હજુ પણ ન માન્યો, ત્યારે મેં RTI દાખલ કરી, જેમાં શાળાના ફંડ અને આદિવાસી બાળકોના શિક્ષણની વિગતો માંગી.RTIથી ખબર પડી કે શાળાને આદિવાસી બાળકો માટે વિશેષ ફંડ મળતું હતું, પણ એનો ઉપયોગ થતો નહોતો. મેં આ માહિતી સ્થાનિક NGO અને પત્રકારો સુધી પહોંચાડી. થોડા દિવસોમાં, શાળા પર દબાણ વધ્યું, અને અર્જુન સહિત આદિવાસી બાળકોને શાળામાં પ્રવેશ મળ્યો.જ્યારે અર્જુન શાળામાં પ્રથમ દિવસે ગયો, એની આંખોમાં ચમક હતી. “વિશેષભાઈ, હું ડોક્ટર બનીશ, અને મારા ગામના બાળકોને ભણાવીશ,” એણે હસીને કહ્યું. એનું સપનું જોઈને મને લાગ્યું કે બંધારણની જ્યોત હવે અર્જુનના ગામ સુધી પહોંચી ગઈ છે.
8.4: રમેશભાઈનો હક – કલમ 32ની તાકાત રમેશભાઈ, ગાંધીનગરના એક નાના વેપારી, જેની દુકાન શહેરના બજારમાં હતી. એક દિવસ, રમેશભાઈ બંધારણ શાળામાં આવ્યો. “વિશેષ, મારી દુકાન પર મ્યુનિસિપલ વાળાઓ દબાણ કરે છે. એ લોકો કહે છે કે મારી દુકાન ગેરકાયદેસર છે, પણ મેં બધા દસ્તાવેજો આપ્યા છે,” એણે નિરાશાથી કહ્યું.રમેશભાઈની વાર્તા સાંભળીને મને લાગ્યું કે આ એક સામાન્ય નાગરિકની લડાઈ છે, જેનો અવાજ દબાઈ રહ્યો છે. મેં એને બંધારણની કલમ 32 વિશે જણાવ્યું, જે નાગરિકોને સીધા સુપ્રીમ કોર્ટમાં પોતાના મૂળભૂત હકોના ઉલ્લંઘન માટે રિટ પિટિશન દાખલ કરવાનો હક આપે છે. “રમેશભાઈ, તારી દુકાન તારી આજીવિકા છે, અને બંધારણ તને એનું રક્ષણ આપે છે,” મેં કહ્યું.મેં રમેશભાઈના દસ્તાવેજો તપાસ્યા અને જોયું કે એની દુકાન સંપૂર્ણપણે કાયદેસર હતી. મેં RTI દાખલ કરી, જેમાં મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના દબાણના રેકોર્ડની વિગતો માંગી. RTIથી ખબર પડી કે રમેશભાઈની દુકાનને ખોટી રીતે નિશાન બનાવવામાં આવી હતી, કદાચ રાજકીય દબાણને કારણે.મેં રમેશભાઈને એક વકીલ સાથે જોડ્યો અને હાઈકોર્ટમાં રિટ પિટિશન દાખલ કરી. અમે કલમ 32 અને કલમ 19(1)(g)નો ઉલ્લેખ કર્યો, જે વ્યવસાયની સ્વતંત્રતાનું રક્ષણ કરે છે. કોર્ટે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનને નોટિસ આપી, અને થોડા મહિનામાં, રમેશભાઈની દુકાનને કાયદેસર જાહેર કરવામાં આવી.જ્યારે રમેશભાઈએ પોતાની દુકાન ફરી ખોલી, એણે મને કહ્યું, “વિશેષ, તેં મારી આજીવિકા બચાવી. હું તારો ઋણી રહીશ.” એની ખુશી જોઈને મને લાગ્યું કે બંધારણની તાકાત હવે ગાંધીનગરના બજાર સુધી પહોંચી ગઈ છે.
8.5: માયાબેનની લડાઈ – કલમ 24નો ન્યાય માયાબેન, ગાંધીનગરની નજીકના એક ગામની એક માતા, જેની આંખોમાં પોતાના બાળકો માટે ચિંતા હતી. એક દિવસ, માયાબેન બંધારણ શાળામાં આવી. “વિશેષ, મારો દીકરો એક ફેક્ટરીમાં કામ કરે છે. એ નાનો છે, પણ એને રાત્રે પણ કામ કરવા મજબૂર કરે છે,” એણે રડતાં-રડતાં કહ્યું.માયાબેનની વાર્તા સાંભળીને મારું હૃદય ભાંગી પડ્યું. એનો દીકરો, રાજુ, માત્ર 13 વર્ષનો હતો, અને એક ફેક્ટરીમાં બાળમજૂરી કરતો હતો. મેં માયાબેનને બંધારણની કલમ 24 વિશે જણાવ્યું, જે 14 વર્ષથી નાના બાળકોને ખતરનાક ઉદ્યોગોમાં કામ કરવાથી રોકે છે. “માયાબેન, રાજુનું બાળપણ બચાવવું આપણી ફરજ છે,” મેં કહ્યું.મેં માયાબેનની સાથે ફેક્ટરીની મુલાકાત લીધી. ત્યાંના મેનેજરે બાળમજૂરીની વાત નકારી, પણ મેં રાજુને જોયો, જે ભારે મશીનો વચ્ચે કામ કરી રહ્યો હતો. મેં ફેક્ટરીની સ્થિતિની તસવીરો લીધી અને RTI દાખલ કરી, જેમાં ફેક્ટરીમાં કામ કરતા મજૂરોની ઉંમરની વિગતો માંગી.RTIથી ખબર પડી કે ફેક્ટરીમાં ઘણા બાળકો કામ કરતા હતા. મેં સ્થાનિક ચાઇલ્ડ વેલફેર કમિટીને આ માહિતી આપી અને એક NGOની મદદ લીધી. થોડા દિવસોમાં, ફેક્ટરી પર રેડ પડી, અને રાજુ સહિત ઘણા બાળકોને મુક્ત કરવામાં આવ્યા.રાજુને શાળામાં દાખલ કરવામાં આવ્યો, અને માયાબેનને સરકારી યોજના હેઠળ આર્થિક સહાય મળી. જ્યારે રાજુએ પોતાનું પહેલું ચિત્ર દોરીને મને આપ્યું, એની આંખોમાં ખુશી હતી. “વિશેષભાઈ, હું હવે ભણીશ,” એણે હસીને કહ્યું. માયાબેનની આંખોમાં આભાર હતો. “વિશેષ, તેં મારા દીકરાનું બાળપણ પાછું આપ્યું,” એણે કહ્યું.
ભાગ 9: બંધારણની શાળાનો વિસ્તાર – નવી પેઢીની જાગૃતિ બંધારણ શાળા હવે ગાંધીનગરની ગલીઓમાં એક આશાનું કિરણ બની ગઈ હતી. શાંતુ, રાધા, લીલા, સરોજબેન, હરિભાઈ, શીલાબેન, અર્જુન, રમેશભાઈ, અને માયાબેનની વાર્તાઓએ ગામના લોકોમાં એક નવી ઉર્જા ભરી હતી. પણ મને લાગ્યું કે આ જ્યોતને હજુ વધુ ફેલાવવાની જરૂર છે. મેં નક્કી કર્યું કે બંધારણ શાળાને ગાંધીનગરની સીમાઓથી આગળ લઈ જઈશ, જ્યાં દરેક નાગરિક પોતાના હકથી વાકેફ થાય.9.1: નવી ગામડીની જાગૃતિ – કલમ 14નો પડઘો (~2000 શબ્દો)ગાંધીનગરથી થોડે દૂર, નવી ગામડી નામના ગામમાં, મેં બંધારણ શાળાનું નવું સત્ર શરૂ કર્યું. ત્યાંના લોકોમાં એક નવી ઉત્સુકતા હતી, પણ સાથે ડર પણ હતો. એક દિવસ, ગામનો એક યુવાન, વિજય, મારી પાસે આવ્યો. “વિશેષભાઈ, અમારા ગામમાં ગરીબોને સરકારી યોજનાઓનો લાભ નથી મળતો. બધું અમીરો લઈ જાય છે,” એણે ગુસ્સે કહ્યું.મેં વિજયને બંધારણની કલમ 14 વિશે જણાવ્યું, જે દરેક નાગરિકને કાયદા સમક્ષ સમાનતાનો હક આપે છે. “વિજય, ગરીબ હો કે અમીર, બંધારણ દરેકને સમાન ગણે છે,” મેં કહ્યું.મેં વિજય અને ગામના લોકોને એકઠા કરીને RTI દાખલ કરવાનું શીખવ્યું. અમે સરકારી યોજનાઓના ફંડની વિગતો માંગી. RTIથી ખબર પડી કે ગામના કેટલાક પ્રભાવશાળી લોકોએ ગરીબો માટેનું ફંડ ખોટી રીતે લઈ લીધું હતું. મેં આ માહિતી સ્થાનિક અધિકારીઓ અને પત્રકારો સુધી પહોંચાડી.થોડા દિવસોમાં, સરકારે ગામમાં નવી યોજનાઓ શરૂ કરી, અને ગરીબોને એનો લાભ મળવા લાગ્યો. વિજયે મને કહ્યું, “વિશેષભાઈ, તેં અમને બોલતા શીખવ્યું.
”9.2: સુરજની લડાઈ – કલમ 25ની સ્વતંત્રતા નવી ગામડીમાં જ સુરજ, એક યુવાન, જે એક લઘુમતી ધર્મનો હતો, મારી પાસે આવ્યો. “વિશેષભાઈ, ગામના કેટલાક લોકો મને મારા ધર્મના કારણે શાંતિથી જીવવા નથી દેતા,” એણે નિરાશાથી કહ્યું.મેં સુરજને બંધારણની કલમ 25 વિશે જણાવ્યું, જે દરેક નાગરિકને ધર્મની સ્વતંત્રતાનો હક આપે છે. “સુરજ, તારો ધર્મ તારું ગૌરવ છે, અને બંધારણ તને એનું રક્ષણ આપે છે,” મેં કહ્યું.મેં ગામના લોકોને એકઠા કરીને બંધારણની કલમ 25ની ચર્ચા કરી. અમે એક સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમ યોજ્યો, જેમાં ગામના બધા ધર્મના લોકોએ ભાગ લીધો. આ કાર્યક્રમે ગામમાં એકતાનો સંદેશ ફેલાવ્યો, અને સુરજને હવે શાંતિથી જીવવાની તક મળી.
9.3: કમળાબેનનો ન્યાય – કલમ 16ની સમાનતા કમળાબેન, નવી ગામડીની એક મહિલા, જે સરકારી નોકરી માટે અરજી કરવા માંગતી હતી, પણ ગામના અધિકારીઓએ એને નકારી કાઢી. “વિશેષ, એ લોકો કહે છે કે મહિલાઓ આ નોકરી નથી કરી શકતી,” એણે ગુસ્સે કહ્યું.મેં કમળાબેનને બંધારણની કલમ 16 વિશે જણાવ્યું, જે સરકારી નોકરીઓમાં સમાન તકોની ખાતરી આપે છે. “કમળાબેન, લિંગના આધારે તને રોકવું ગેરકાયદેસર છે,” મેં કહ્યું.મેં કમળાબેનની સાથે RTI દાખલ કરી, જેમાં નોકરીની પસંદગી પ્રક્રિયાની વિગતો માંગી. RTIથી ખબર પડી કે પસંદગી પ્રક્રિયામાં પૂર્વગ્રહ હતો. મેં આ માહિતી સ્થાનિક અધિકારીઓને આપી, અને કમળાબેનને નોકરી મળી.
9.4: ગામનું પરિવર્તન – બંધારણની શક્તિ બંધારણ શાળાના આ નવા સત્રોએ નવી ગામડીને બદલી નાખ્યું. વિજય, સુરજ, અને કમળાબેનની વાર્તાઓએ ગામના લોકોમાં નવી જાગૃતિ લાવી. લોકો હવે RTI, PIL, અને બંધારણની કલમોનો ઉપયોગ કરીને પોતાના હક માટે લડવા લાગ્યા.મેં ગામમાં એક “બંધારણ દિવસ” ઉજવ્યો, જેમાં ગામના બાળકોએ બંધારણની કલમો પર નાટકો ભજવ્યા, યુવાનોએ વક્તવ્યો આપ્યા, અને વડીલોએ પોતાની વાર્તાઓ શેર કરી. આ દિવસે ગામના લોકો એક થયા, અને બંધારણની જ્યોત ગામના દરેક ઘર સુધી પહોંચી.
ભાગ 10: બંધારણની અનંત સફર- ગાંધીનગરની ગલીઓ, ધોલેરાના ખેતરો, નવી ગામડીના ચોરા, અને ઝૂંપડપટ્ટીના ઘરોમાં બંધારણની જ્યોત હવે ઝળકી રહી હતી. હરિભાઈ, શીલાબેન, અર્જુન, રમેશભાઈ, માયાબેન, વિજય, સુરજ, અને કમળાબેનની વાર્તાઓ માત્ર વ્યક્તિઓની લડાઈ નહોતી; એ બંધારણની શક્તિનો પડઘો હતો, જે દરેક ભારતીયના હૃદયમાં ગુંજે છે.એક ચોમાસાની સાંજે, હું ફરી બારી પાસે બેઠો, દાદાની ડાયરી હાથમાં લઈને. વરસાદના ટીપાં હવે જાણે મારી સફરની વાર્તાઓ ગણગણતા હતા. “ન્યાય એ એવી જ્યોત છે જે ક્યારેય નથી બુઝાતી,” દાદાની એ પંક્તિ મારા હૃદયમાં ગુંજી.બંધારણ એ ફક્ત કાયદો નથી; એ એક સપનું છે, જે દરેક ભારતીયને જીવવાની, લડવાની, અને આગળ વધવાની હિંમત આપે છે. મારી સફર હજુ ચાલુ છે, અને હું જાણું છું કે ગાંધીનગરની ગલીઓમાં હજુ ઘણા એવા લોકો છે, જેમના અવાજને બંધારણની જ્યોતની જરૂર છે.
જય હિન્દ, વંદેમાતરમ ✍🏻
✍🏻vansh prajapati
