જ્યાં-જેક રૂસો (1712–1778), યુરોપના પ્રબુદ્ધ યુગના અગ્રણી તત્વજ્ઞાની, એક એવા વિચારક હતા, જેમણે માનવ સ્વભાવ, સમાજની રચના અને સ્વાતંત્ર્યના પરસ્પરવિરોધી સંબંધોનું ઊંડું વિશ્લેષણ આપ્યું. તેમનું સાહિત્ય, જેમાં ડિસ્કોર્સ ઓન ધ ઓરિજિન ઓફ ઇનિક્વોલિટી (1755), ધ સોશિયલ કોન્ટ્રાક્ટ (1762), એમિલ, અથવા ઓન એજ્યુકેશન (1762), અને કન્ફેશન્સ (1782) જેવા કાર્યોનો સમાવેશ થાય છે, આધુનિક રાજનૈતિક, શૈક્ષણિક અને નૈતિક તત્વજ્ઞાનના પાયાના સ્તંભો છે. રૂસોના વિચારો સ્વાતંત્ર્યની આકાંક્ષા, સામાજિક ન્યાયની શોધ અને માનવ સ્વભાવના દ્વૈતની તપાસને એકીકૃત કરે છે.
રૂસોનું ડિસ્કોર્સ ઓન ધ ઓરિજિન ઓફ ઇનિક્વોલિટી માનવ સ્વભાવની સ્વાભાવિક અવસ્થા (state of nature)નું ચિંતન કરે છે, જેને તેમણે "નેચરલ મેન" (l’homme naturel) તરીકે વર્ણવ્યું. રૂસોના મતે, પ્રાકૃતિક અવસ્થામાં મનુષ્ય સ્વચ્છ, સ્વતંત્ર અને સ્વ-પર્યાપ્ત હતો, જેની પાસે બે મૂળભૂત વૃત્તિઓ હતી: અમોર-ડી-સોઇ (સ્વ-સંરક્ષણ) અને પિટી (સહાનુભૂતિ). આ અવસ્થામાં અસમાનતા અસ્તિત્વમાં ન હતી, કારણ કે મનુષ્યની જરૂરિયાતો મર્યાદિત હતી અને સમાજની જટિલતાઓથી તે અસ્પૃશ્ય હતો.
જોકે, રૂસો દલીલ કરે છે કે સમાજના વિકાસ સાથે, ખાનગી મિલકતની સ્થાપના અને શ્રમનું વિભાજન થયું, જેનાથી અસમાનતા, સ્પર્ધા અને અમોર-પ્રોપ્રે (સ્વ-પ્રેમ અથવા અહંકાર) ઉદ્ભવ્યા. આ સામાજિક રચનાઓએ મનુષ્યની સ્વાભાવિક શુદ્ધતાને નષ્ટ કરી અને તેને આધીનતા અને નૈતિક ભ્રષ્ટાચારના બંધનમાં બાંધ્યો. રૂસોનું આ વિશ્લેષણ હોબ્સના "સ્વભાવની અવસ્થા"ના નિરાશાવાદી દૃષ્ટિકોણનો વિરોધ કરે છે, જેમાં હોબ્સે મનુષ્યના સ્વભાવને સ્વાર્થી અને સંઘર્ષશીલ ગણાવ્યો હતો. રૂસોનો આ વિચાર રોમેન્ટિકવાદના પ્રારંભિક સ્વરૂપને પણ પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે પ્રકૃતિ અને સરળતાની ઉપાસના કરે છે.
તાત્વિક રીતે, રૂસોનું આ ચિંતન એક નૈતિક પ્રશ્ન ઉભો કરે છે: જો સમાજ મનુષ્યના ભ્રષ્ટાચારનું મૂળ છે, તો શું સ્વાતંત્ર્ય અને ન્યાયની પુનઃસ્થાપના શક્ય છે? આ પ્રશ્નનો જવાબ તેમણે ધ સોશિયલ કોન્ટ્રાક્ટમાં આપવાનો પ્રયાસ કર્યો.
ધ સોશિયલ કોન્ટ્રાક્ટ રૂસોનું સૌથી પ્રભાવશાળી રાજનૈતિક ગ્રંથ છે, જેની શરૂઆતનું વાક્ય—“મનુષ્ય સ્વતંત્ર જન્મે છે, અને તે સર્વત્ર સાંકળોમાં જકડાયેલો છે”—આધુનિક રાજનૈતિક તત્વજ્ઞાનનું પ્રતીક બની ગયું. રૂસો દલીલ કરે છે કે સમાજની અસમાનતાઓ અને અન્યાયને દૂર કરવા માટે એક નવો સામાજિક કરાર જરૂરી છે, જે વ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યને સામૂહિક ઇચ્છા (general will) સાથે સંનાદિત કરે. આ general will નિજી હિતોનું સરવૈયું નથી, પરંતુ સમગ્ર સમુદાયના સામાન્ય હિતનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
રૂસોનો સામાજિક કરાર હોબ્સ અને લોકના કરારથી ભિન્ન છે. હોબ્સે રાજ્યની સર્વોપરિતાને સ્વીકારી, જ્યારે લોકે વ્યક્તિગત અધિકારોનું રક્ષણ કર્યું. રૂસો, આ બંનેની વચ્ચે, એક એવી વ્યવસ્થાની હિમાયત કરે છે, જ્યાં વ્યક્તિ પોતાની વ્યક્તિગત ઇચ્છાઓનો ત્યાગ કરીને general willને સ્વીકારે, જેનાથી તે નૈતિક અને રાજનૈતિક સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કરે. આ ખ્યાલ સ્વાતંત્ર્યની દ્વિવિધાને ઉજાગર કરે છે: એક તરફ, વ્યક્તિનું સ્વ-નિર્ણયનું સ્વાતંત્ર્ય, અને બીજી તરફ, સમુદાયના નિયમોમાં બંધાયેલું સ્વાતંત્ર્ય.
આ ખ્યાલની તાત્વિક ગૂંચવણ એ છે કે general willની વ્યાખ્યા અને તેનો અમલ વ્યવહારમાં જટિલ છે. શું general will બહુમતીની ઇચ્છા છે, અથવા તે એક આદર્શ નૈતિક સત્ય છે? રૂસોના આ વિચારે ફ્રેન્ચ ક્રાંતિ અને આધુનિક લોકશાહીના વિચારોને પ્રભાવિત કર્યા, પરંતુ તેની અસ્પષ્ટતાએ સરમુખત્યારશાહીના દુરુપયોગની શક્યતાઓ પણ ઉભી કરી.
એમિલ, અથવા ઓન એજ્યુકેશનમાં રૂસો શિક્ષણની એક નવીન પદ્ધતિની હિમાયત કરે છે, જે મનુષ્યના સ્વાભાવિક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપે. રૂસો માને છે કે પરંપરાગત શિક્ષણ વ્યવસ્થા બાળકની સ્વાભાવિક જિજ્ઞાસા અને સ્વતંત્રતાને દબાવી દે છે. તેના બદલે, તે "નકારાત્મક શિક્ષણ"નો પ્રસ્તાવ મૂકે છે, જેમાં બાળકને પોતાના અનુભવો દ્વારા શીખવાની સ્વતંત્રતા આપવામાં આવે, જેથી તેનો નૈતિક અને બૌદ્ધિક વિકાસ સ્વાભાવિક રીતે થાય.
એમિલમાં રૂસો મનુષ્યના નૈતિક વિકાસને સમાજના પુનર્ગઠન સાથે જોડે છે. તે દલીલ કરે છે કે એક સારો નાગરિક બનવા માટે વ્યક્તિએ પોતાની વ્યક્તિગત ઇચ્છાઓને general will સાથે સંનાદિત કરવી જોઈએ, અને આ પ્રક્રિયા શિક્ષણ દ્વારા શરૂ થાય છે. આ વિચાર આધુનિક શિક્ષણશાસ્ત્ર, ખાસ કરીને મોન્ટેસરી અને ડેવી જેવી પદ્ધતિઓને પ્રભાવિત કરે છે.
કન્ફેશન્સ રૂસોનું આત્મકથાત્મક કાર્ય છે, જે આધુનિક આત્મકથાનું પ્રથમ ઉદાહરણ ગણાય છે. આ ગ્રંથમાં રૂસો પોતાના જીવનની ઘટનાઓ, નિષ્ફળતાઓ અને આંતરિક સંઘર્ષોનું નિખાલસ વર્ણન કરે છે. આ નિખાલસતા એક તાત્વિક પ્રશ્ન ઉભો કરે છે: આત્મનિરીક્ષણ દ્વારા સત્યની શોધ શક્ય છે? રૂસોનું આ કાર્ય રોમેન્ટિકવાદના વ્યક્તિવાદ અને આત્મનિષ્ઠતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે પાછળથી નીત્શે અને કિયર્કેગાર્ડ જેવા અસ્તિત્વવાદીઓમાં
જ્યાં-જેક રૂસોનું સાહિત્ય તત્વજ્ઞાનના અનેક પાસાઓ—માનવ સ્વભાવ, સ્વાતંત્ર્ય, સમાજ, શિક્ષણ અને આત્મનિરીક્ષણ—ને સ્પર્શે છે. તેમના વિચારો એક તરફ પ્રબુદ્ધ યુગના તર્કવાદ સાથે જોડાયેલા છે, તો બીજી તરફ રોમેન્ટિકવાદની ભાવનાત્મકતા અને વ્યક્તિવાદનો પડઘો પાડે છે. રૂસોનું સૌથી મોટું યોગદાન એ છે કે તેમણે સ્વાતંત્ર્ય અને સમાજના પરસ્પરવિરોધી સંબંધોની જટિલતાને ઉજાગર કરી. તેમના વિચારો આજે પણ રાજનૈતિક તત્વજ્ઞાન, શિક્ષણશાસ્ત્ર અને નૈતિક ચર્ચાઓમાં સંનાદિ છે. રૂસોનું સાહિત્ય આપણને એક મૂળભૂત પ્રશ્ન સામે લાવીને ઊભું રાખે છે: મનુષ્ય ખરેખર સ્વતંત્ર બની શકે છે, અથવા તે સમાજની સાંકળોમાં હંમેશાં બંધાયેલો રહેશે?
મનોજ સંતોકી માનસ
