सकाळची कोवळी किरणं खिडकीतून आत येत होती. अरुणाच्या हातात कॉफीचा मग होता, पण त्याचं लक्ष त्या गरम पेयापेक्षा खिडकीबाहेरच्या झाडांवर होतं. पानांचा तो हलका आवाज, त्यात मिसळणारी पक्ष्यांची किलबिल, आणि मंद वारा - सगळं काही शांत होतं. पण अरुणाच्या मनात मात्र एक वेगळंच वादळ उठलं होतं. तो रोज सकाळी असाच बसायचा, पण आज त्याच्या डोक्यात एकच विचार घुमत होता - "ती आठवण का परत आली?"
अरुणाचं आयुष्य साधं होतं. एक छोटी नोकरी, एकटाच राहणारा माणूस, आणि त्याच्या भावनांचं एक खोल दडलेलं विश्व. तो कोणाला जास्त जवळ येऊ देत नव्हता, पण तरीही त्याच्या मनात कुठेतरी एक कोपरा होता, जिथे तिची आठवण जपलेली होती. "सानिका" - तिचं नाव उच्चारतानाही त्याच्या ओठांवर एक हलकं स्मित यायचं, पण लगेच त्याच्या डोळ्यांत एक उदासीनता दिसायची.
सानिका आणि अरुणाची भेट कॉलेजमध्ये झाली होती. ती त्याच्या वर्गात नव्हती, पण लायब्ररीत तिचं पुस्तक हातात घेऊन बसलेलं पाहिलं आणि त्याचं मन तिथेच अडकलं. तिचे डोळे - काळे, खोल, आणि बोलके. त्या डोळ्यांनी अरुणाला पहिल्यांदा पाहिलं तेव्हा त्याला वाटलं होतं, "ही मुलगी माझ्या आयुष्यात काहीतरी बदल घडवणार आहे." आणि खरंच तसं झालं.
पहिली भेट फार काही बोलणं झालं नाही. फक्त एक हाय, एक स्मित आणि पुस्तकाबद्दल दोन वाक्यं. पण त्या छोट्या भेटीतच अरुणाच्या मनात तिचं स्थान पक्कं झालं. त्यानंतरच्या दिवसांत त्यांचं बोलणं वाढलं, मित्रत्व फुललं आणि मग कधीतरी त्याला जाणवलं की ही मैत्री त्याच्यासाठी काहीतरी वेगळं आहे. सानिकाच्या हसण्यात त्याला शांती मिळायची, तिच्या बोलण्यात त्याला आधार वाटायचा. पण हे सगळं त्याच्या मनातच होतं. त्याने कधीच तिला सांगितलं नाही.
आज इतक्या वर्षांनंतरही ती आठवण त्याला का सतावते? कॉफी थंड झाली होती, पण अरुण अजूनही त्या जागेवरून हलला नव्हता. त्याच्या डोळ्यासमोर ती कॉलेजच्या दिवसांमधली सानिका उभी राहिली - तिचं ते लांबसडक केसांचं पदर, तिची ती खट्याळ हसणं, आणि तिच्या डोळ्यात दिसणारी स्वप्नं. पण मग एकदम त्याच्या मनात तो क्षण आला - जेव्हा सानिका त्याच्या आयुष्यातून निघून गेली. का गेली? कुठे गेली? हे प्रश्न आजही त्याला शांत बसू देत नव्हते.
अरुणाने कॉफीचा मग टेबलावर ठेवला आणि डायरी उघडली. त्याने लिहायला सुरुवात केली, "सानिका, तुझ्यात मी हरवलो होतो, आणि आजही तुझ्याशिवाय मी पूर्ण नाही." त्याच्या डोळ्यातून एक थेंब खाली पडला, आणि तो कागदावर पसरला. ही सुरुवात होती - त्याच्या भावनांच्या प्रवासाची, जिथे तो तिला शोधणार होता, कदाचित स्वतःलाही.
सकाळ मावळली होती आणि आता दुपारचा ऊन खिडकीतून आत शिरत होतं. अरुणाची डायरी अजूनही उघडीच होती, पण त्याचं मन आता भूतकाळात हरवलेलं होतं. तो त्या दिवसात परत गेला होता, जेव्हा सानिकासोबतच्या छोट्या छोट्या क्षणांनी त्याचं आयुष्य रंगवलं होतं. त्या आठवणी इतक्या स्पष्ट होत्या की जणू कालच घडल्या असाव्यात. पण त्याच वेळी त्या इतक्या दूर होत्या की त्याला त्यांच्यापर्यंत हात पोहोचणं अशक्य वाटत होतं.
कॉलेजच्या कँटीनमध्ये एकदा त्यांची भेट झाली होती. अरुण एकटाच बसला होता, नेहमीप्रमाणे पुस्तकात डोकं घालून. सानिका अचानक समोर येऊन उभी राहिली, हातात वडापाव घेऊन. "एकटाच का बसतोस नेहमी? मला जागा आहे का इथे?" तिने हसत विचारलं. अरुणाला काय बोलावं सुचेना. त्याने फक्त मान डोलावली आणि ती समोर बसली. त्या दिवशी तिने त्याला तिच्या आयुष्याबद्दल सांगितलं - तिच्या लहान गावातल्या घराबद्दल, तिच्या आईच्या हातच्या भाजीची चव, आणि तिच्या स्वप्नांबद्दल. अरुण ऐकत राहिला, तिच्या प्रत्येक शब्दात हरवत गेला.
त्या भेटीनंतर त्यांचं बोलणं वाढलं. कॉलेज संपलं की ते दोघं कधी कँटीनमध्ये, कधी कॉलेजच्या आवारातल्या झाडाखाली बसायचे. सानिकाला पाऊस खूप आवडायचा. एकदा असाच पाऊस पडत असताना ती म्हणाली, "अरुण, पावसात भिजायला मजा आहे ना? सगळं दुःख वाहून जातं." त्या दिवशी ती पावसात नाचली होती, आणि अरुण तिला पाहत राहिला होता. त्याला तिच्यासोबत भिजायचं होतं, पण तो फक्त तिथेच उभा राहिला, तिच्या आनंदात सामील होण्याचं धाडस न करता.
पण त्या आठवणींसोबत एक वेदनाही होती. सानिकाच्या आयुष्यात काहीतरी बदलत होतं, आणि अरुणाला ते जाणवत होतं. ती हळूहळू दूर जाऊ लागली होती. तिचं हसणं कमी झालं, तिच्या बोलण्यात एक उदासीनता येऊ लागली. अरुणाने एकदा विचारलंही, "सानिका, काय झालंय तुला? काही सांगणार आहेस का?" तिने फक्त हसून टाळलं, "काही नाही रे, फक्त थोडं थकले आहे." पण अरुणाला माहित होतं, ती काहीतरी लपवत होती.
आज डायरीसमोर बसून त्याला त्या दिवसांची उणीव जाणवत होती. त्याने तिला थांबवायचा प्रयत्न का नाही केला? तिच्या मनात काय होतं हे का नाही विचारलं? या प्रश्नांनी त्याला अस्वस्थ केलं. त्याने पेन उचललं आणि लिहिलं, "सानिका, तुझ्या पावसात मी भिजलो नाही, पण तुझ्या आठवणींच्या पावसात मी आजही ओला होतोय." त्याच्या डोळ्यांत पुन्हा पाणी आलं, पण यावेळी त्याने ते पुसलं नाही. कदाचित या आठवणींना सामोरं जाणं हेच त्याच्यासाठी पहिलं पाऊल होतं.
बाहेर पाऊस सुरू झाला होता. अरुण खिडकीजवळ गेला आणि पावसाकडे पाहत राहिला. त्या थेंबांमध्ये त्याला सानिकाचा चेहरा दिसत होता. तो मनातल्या मनात म्हणाला, "सानिका, तू कुठे आहेस? मला तुझी गरज आहे." पण पावसाने त्याला उत्तर दिलं नाही, फक्त त्याच्या मनातल्या वेदनेला अजून गडद केलं.
पाऊस थांबला होता, पण अरुणाच्या मनातलं वादळ अजूनही शांत झालं नव्हतं. खिडकीजवळ उभं राहून त्याने आकाशाकडे पाहिलं. ढग हळूहळू बाजूला सरत होते, पण त्याच्या मनातली धूसरता काही केल्या पांगळत नव्हती. डायरी अजूनही टेबलावर उघडीच होती, आणि त्याच्या हातातलं पेन अजूनही तसंच पडलेलं होतं. त्याला वाटलं, कदाचित लिहिताना त्याच्या भावना मुक्त होतील, पण प्रत्येक शब्द त्याला सानिकाच्या जवळ नेण्याऐवजी अजून दूर ढकलत होता.
कॉलेजचे ते शेवटचे दिवस आठवले. सानिकाचं वागणं बदललं होतं. ती आता फारसं बोलत नव्हती, आणि जेव्हा बोलायची तेव्हा तिच्या शब्दांत एक अनामिक ओझं जाणवायचं. अरुणाला वाटायचं की ती काहीतरी सांगू इच्छिते, पण काहीतरी तिला थांबवत होतं. एकदा त्याने धाडस करून विचारलं, "सानिका, तुझ्या मनात काय चाललंय? मला सांग ना, मी तुझा मित्र आहे." तिने त्याच्याकडे पाहिलं, तिचे डोळे ओले होते, पण ती फक्त म्हणाली, "अरुण, काही गोष्टी सांगता येत नाहीत. तू फक्त मला समजून घे."
त्या दिवसानंतर सानिका अचानक गायब झाली. कॉलेज संपलं, आणि ती कुठे गेली हे अरुणाला कधीच कळलं नाही. त्याने तिच्या मित्रमैत्रिणींकडे चौकशी केली, पण कुणालाच काही माहित नव्हतं. तिचं घरही लांबच्या गावात होतं, आणि अरुणाकडे तिथे जाण्याचं कारण नव्हतं. त्याच्या मनात एकच विचार होता - "मी तिला थांबवायला हवं होतं." पण आता हे सगळं फक्त पश्चातापात बदललं होतं.
आज, इतक्या वर्षांनंतर, अरुणाला एक पत्र मिळालं होतं. सकाळीच पोस्टमनने ते आणून दिलं होतं, पण त्याने ते अजून उघडलं नव्हतं. लिफाफ्यावर कोणताही पत्ता नव्हता, फक्त त्याचं नाव लिहिलेलं होतं. त्याच्या हातात ते पत्र घेऊन तो बराच वेळ बसला होता. त्याला भीती वाटत होती - हे पत्र सानिकाचं असेल का? आणि असलं तर ती आता काय सांगणार होती?
अखेर त्याने धैर्य करून लिफाफा उघडला. आत एक छोटी चिठ्ठी होती, आणि त्यावर सानिकाचा तो ओळखीचा हस्ताक्षर दिसत होतं. "अरुण, मला माफ कर. मी तुला सांगू शकले नाही, पण माझ्या आयुष्यात काही गोष्टी माझ्या हातात नव्हत्या. तुझी आठवण कायम माझ्यासोबत आहे. - सानिका." चिठ्ठी वाचून अरुण थरथरला. त्याच्या डोळ्यांतून अश्रू गळत होते, पण त्याच्या मनात प्रश्नांचं काहूर उठलं. ती कुठे आहे? तिला काय झालं? आणि हे पत्र आता का?
त्याने डायरी उचलली आणि लिहिलं, "सानिका, तू मला माफ करायला सांगतेस, पण मीच तुला वाचवलं नाही याची माफी मागतो. तुझं सत्य मला कळलं नाही, पण आता ते शोधणं माझ्यासाठी गरजेचं आहे." त्याने चिठ्ठी हातात घेतली आणि ठरवलं - सानिकाला शोधायचं. कदाचित ती त्याला भेटू इच्छित नसेल, पण त्याच्या मनाला शांती हवी होती. तो खिडकीपाशी गेला, आणि आकाशाकडे पाहत म्हणाला, "सानिका, मी तुझ्यापर्यंत पोहोचेन."
सूर्य मावळत होता आणि अरुणाच्या खोलीत एक मंद अंधार पसरला होता. टेबलावर सानिकाची चिठ्ठी अजूनही पडलेली होती, आणि तिचे शब्द त्याच्या मनात घुमत होते - "माझ्या आयुष्यात काही गोष्टी माझ्या हातात नव्हत्या." हे वाक्य त्याला अस्वस्थ करत होतं. तिच्या आयुष्यात असं काय घडलं होतं जे तिला त्याच्यापासून दूर नेलं? आणि आता इतक्या वर्षांनंतर हे पत्र का? अरुणाने ठरवलं, आता प्रश्न विचारत बसायचं नाही, तर उत्तरं शोधायची आहेत.
त्याने कपाटातून एक जुनी डायरी काढली - कॉलेजच्या दिवसांची. त्यात सानिकाबद्दलच्या आठवणी, तिच्या बोलण्यातून कळलेल्या गोष्टी, आणि काही ठिकाणांची नावं लिहिलेली होती. त्याला आठवलं, सानिकाने तिच्या गावाचं नाव सांगितलं होतं - "कासारी". एक छोटंसं गाव, जिथे तिचं बालपण गेलं होतं. तिथूनच सुरुवात करायची, असं त्याने मनाशी पक्कं केलं. पण इतक्या वर्षांनंतर ती तिथेच असेल का? किंवा तिथे तिच्याबद्दल काही माहिती मिळेल का? या प्रश्नांनी त्याला थोडं घाबरवलं, पण त्याच वेळी एक नवीन उमेदही दिली.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी अरुणाने आपली छोटी बॅग भरली. थोडे कपडे, डायरी, आणि सानिकाचं पत्र - इतकंच घेऊन तो घरातून बाहेर पडला. कासारी गाव लांब होतं, जवळपास चार तासांचा प्रवास. बस स्टँडवर पोहोचल्यावर त्याला एक जुन्या आठवणींनी गुदमरायला झालं. कॉलेजच्या एका ट्रिपला सानिकासोबत तो असाच बसने गेला होता. ती खिडकीजवळ बसली होती, आणि बाहेरचं निसर्ग पाहताना तिच्या चेहऱ्यावरचं ते हसू अरुण कधीच विसरू शकला नव्हता. आज ती जागा रिकामी होती, पण त्याच्या मनात तिची उपस्थिती तितकीच जिवंत होती.
प्रवासात अरुणाच्या मनात विचारांचा कल्लोळ सुरू होता. सानिकाला भेटल्यावर तो काय बोलणार? ती त्याला पाहून खूश होईल की नाराज? आणि जर ती भेटलीच नाही, तर? या शक्यतांनी त्याला थोडं अस्वस्थ केलं, पण त्याने स्वतःला सावरलं. "काहीही झालं तरी मी तिच्यापर्यंत पोहोचणार," तो स्वतःशीच पुटपुटला.
कासारी गावात पोहोचल्यावर त्याला एक वेगळंच विश्व दिसलं. छोटी छोटी घरं, शेतात काम करणारी माणसं, आणि मंद गतीने वाहणारं आयुष्य. अरुणाने गावातल्या एका चहाच्या टपरीवर थांबून विचारपूस सुरू केली. "इथे सानिका नावाची मुलगी राहायची, तिचं घर कुठे आहे माहिती आहे का?" त्याने एका वयस्कर माणसाला विचारलं. तो माणूस थोडा विचारात पडला आणि म्हणाला, "सानिका? ती तर इथलीच होती, पण बरीच वर्षं झाली ती गाव सोडून गेली. तिचं घर गावाच्या शेवटी आहे, पण आता तिथे कोणी राहत नाही."
अरुणाच्या मनात आशेचा एक किरण चमकला, पण लगेचच निराशाही आली. तो त्या घरापर्यंत चालत गेला. घर जुनं झालं होतं, दाराला कुलूप होतं, आणि आजूबाजूला गवत वाढलं होतं. त्याने डायरीत लिहिलं, "सानिका, तुझं घर मला सापडलं, पण तू इथे नाहीस. आता पुढे कुठे शोधू?" सूर्यास्त होत होता, आणि अरुण तिथेच बसून तिच्या आठवणींमध्ये हरवला.
कासारी गावातली ती संध्याकाळ अरुणाच्या मनावर गडद छाया घेऊन आली होती. सानिकाच्या जुन्या घरासमोर बसून त्याला जाणवलं की तिचा शोध इतका सोपा नाही. घराला कुलूप होतं, आणि आजूबाजूच्या शांततेत त्याला तिच्या आठवणींशिवाय काहीच ऐकू येत नव्हतं. तरीही तो हार मानणार नव्हता. त्याने ठरवलं, गावातल्या लोकांशी बोलून काही माहिती मिळवायची.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी अरुण पुन्हा गावात फिरायला लागला. त्याने गावातल्या काही जुन्या लोकांशी बोलण्याचा प्रयत्न केला. एका वृद्ध आजीला सानिकाचं नाव आठवत होतं. ती म्हणाली, "सानिका? हो, ती इथलीच होती. खूप गोड मुलगी. पण तिच्या घरच्यांना काही अडचणी आल्या आणि ते सगळे गाव सोडून गेले. ती कुठे गेली ते कुणालाच ठाऊक नाही." अरुणाने विचारलं, "आजी, तिच्याबद्दल आणखी काही आठवतं का? ती कशी होती?" आजी हसली, "ती स्वप्नं पाहणारी होती. नेहमी म्हणायची, मला मोठं व्हायचंय, पण तिच्या नशिबात काही वेगळंच होतं."
या बोलण्याने अरुणाच्या मनात एक नवीन प्रश्न निर्माण झाला - तिच्या घरच्यांना काय अडचणी आल्या होत्या? त्याने गावात आणखी चौकशी केली, पण कुणालाच ठोस उत्तर मिळालं नाही. शेवटी एका माणसाने सांगितलं, "सानिकाचं वडील कर्जात बुडाले होते. त्यांनी घर विकलं आणि सगळं कुटुंब घेऊन शहरात गेले. पण नक्की कुठे, हे कुणालाच माहित नाही." अरुणाच्या डोक्यात आता एकच विचार होता - शहरात? पण कोणत्या शहरात?
तो परत सानिकाच्या घराकडे गेला. घराच्या दारावरचं कुलूप पाहून त्याला वाटलं, कदाचित आत काही संकेत मिळतील. त्याने आजूबाजूला पाहिलं आणि एका शेजाऱ्याकडून कुलूप उघडायची परवानगी मागितली. शेजारी म्हणाला, "आता हे घर कुणाचं नाही, जा पाहून ये." अरुणाने दार उघडलं आणि आत शिरला. घरात धूळ आणि जाळ्यांचा साम्राज्य होता. त्याला एक जुनी लाकडी पेटी दिसली. ती उघडल्यावर त्याला काही जुन्या वस्तू सापडल्या - एक डायरी, काही फोटो, आणि एक पत्र.
डायरीत सानिकाचे विचार लिहिलेले होते. "मला माझी स्वप्नं पूर्ण करायची आहेत, पण घरच्यांचं ओझं मला खाली खेचतंय," असं एका पानावर लिहिलं होतं. फोटोत ती आणि तिचं कुटुंब दिसत होतं, आणि पत्रात एक पत्ता होता - "पुणे". अरुणाच्या हृदयाचे ठोके वाढले. त्याने डायरीत लिहिलं, "सानिका, तुझा धागा मला सापडला. आता पुण्यात तुझा शोध घेणार."
सूर्य मावळत होता तेव्हा अरुण गाव सोडून पुण्याकडे निघाला. प्रवासात त्याच्या मनात आशा आणि भीती यांचं मिश्रण होतं. सानिका पुण्यात असेल का? ती त्याला भेटायला तयार असेल का? आणि जर भेटली, तर ती काय सांगेल? या प्रश्नांनी त्याला घेरलं, पण त्याच्या मनात एकच निश्चय होता - "सानिका, मी तुझ्यापर्यंत पोहोचणार, मग कितीही वेळ लागला तरी." बस पुण्याच्या दिशेने धावत होती, आणि अरुणाच्या स्वप्नांचा शोधही.
पुण्यात पोहोचल्यावर अरुणाला एक वेगळीच ऊर्जा जाणवली. शहराचा गोंगाट, रस्त्यावरची वाहनं, आणि लोकांची धावपळ - हे सगळं त्याला कासारीच्या शांततेपासून दूर घेऊन गेलं. त्याच्या हातात सानिकाच्या डायरीतला तो पत्ता होता - "१२/४, साधना अपार्टमेंट, कोथरूड". त्याने रिक्षा पकडली आणि त्या पत्त्यावर पोहोचला. इमारत जुनी होती, पण नीट राखलेली होती. त्याच्या हृदयाचे ठोके वाढले होते. सानिका इथे असेल का? आणि असली तर तो तिला काय म्हणणार?
अरुणने इमारतीत शिरून चौकशी केली. एका वॉचमनने सांगितलं, "इथे सानिका नावाची कोणी राहत नाही, पण तिसऱ्या मजल्यावर एक बाई राहते, तिचं नाव सानवी आहे. तीच का असेल?" अरुणाला थोडं आश्चर्य वाटलं, पण त्याने ठरवलं की भेटून पाहायचं. तो लिफ्टने तिसऱ्या मजल्यावर गेला आणि दारावरची बेल वाजवली. काही क्षणांनी दार उघडलं, आणि समोर एक स्त्री उभी होती - सानिकासारखी दिसणारी, पण थोडी बदललेली. तिचे डोळे तेच होते, काळे आणि खोल.
"सानिका?" अरुणाने हळूच विचारलं. ती थोडावेळ त्याच्याकडे पाहत राहिली, आणि मग तिच्या डोळ्यांत ओळख दिसली. "अरुण? तू इथे कसा?" तिचा आवाज थरथरत होता. अरुणाला काय बोलावं सुचेना. तो फक्त म्हणाला, "तुझं पत्र मिळालं. मी तुला शोधत आलो." सानिकाने त्याला आत बोलावलं. खोली साधी होती, पण तिथे एक शांतता होती. दोघंही बसले, आणि मग सानिकाने बोलायला सुरुवात केली.
"अरुण, मला माफ कर. मी तुला सांगू शकलो नाही. माझ्या वडिलांचं कर्ज खूप वाढलं होतं. आम्हाला गाव सोडावं लागलं. इथे आल्यावर मी नाव बदललं, कारण मला माझं भूतकाळ विसरायचा होता. पण तुझी आठवण कधीच गेली नाही." तिचे डोळे ओले झाले. अरुणाने तिचा हात हातात घेतला आणि म्हणाला, "सानिका, मी तुला दोष देत नाही. मला फक्त तू सुखात आहेस हे जाणून घ्यायचं होतं."
सानिकाने सांगितलं की ती आता एका छोट्या शाळेत शिक्षिका आहे. तिचं आयुष्य साधं आहे, पण तिला शांती मिळाली आहे. अरुणाने तिला त्याच्या भावना सांगितल्या, "सानिका, तुझ्याशिवाय मी अपूर्ण होतो. तुला शोधताना मी स्वतःला शोधलं." सानिकाने हसत म्हटलं, "अरुण, तुझ्यात मी अजूनही आहे, आणि माझ्यात तू."
त्या संध्याकाळी दोघांनी बराच वेळ बोललं. जुन्या आठवणी, हसणं, आणि काही न सांगितलेल्या भावना - सगळं उघड झालं. अरुणाला जाणवलं की त्याचा शोध संपला होता. सानिकाला पुन्हा गमावण्याची भीती त्याला नव्हती, कारण आता त्यांच्यात एक नवीन बंध निर्माण झालं होतं - विश्वासाचं आणि मैत्रीचं.
रात्री अरुण घरी परतला. त्याने डायरी उघडली आणि शेवटचं वाक्य लिहिलं, "सानिका, तुझ्यात मी पूर्ण झालो. आता फक्त आठवणी नाहीत, तर एक नवीन सुरुवात आहे." खिडकीतून चांदणं आत येत होतं, आणि अरुणाच्या चेहऱ्यावर एक हलकं स्मित होतं. त्याचा प्रवास संपला होता, पण आयुष्याची नवीन पानं अजून उघडायची होती.
_________
