ચંદ્રશેખર આઝાદ , મૂળ નામ ચંદ્રશેખર તિવારી , ચંદ્રશેખરે ચંદ્રશેખર અથવા ચંદ્રશેખરની જોડણી પણ કરી હતી , (જન્મ 23 જુલાઈ, 1906, ભાબરા, ભારત—મૃત્યુ 27 ફેબ્રુઆરી, 1931, અલ્હાબાદ), ભારતીય ક્રાંતિકારી જેમણે ભારતના અંતમાં આતંકવાદી યુવાનોના જૂથનું આયોજન કર્યું હતું અને તેનું નેતૃત્વ કર્યું હતું . ચળવળઆઝાદ નાની ઉંમરે ભારતીય રાષ્ટ્રીય ચળવળમાં ખેંચાઈ ગયા હતા. બનારસ (હવે વારાણસી ) ખાતે મોહનદાસ કે. ગાંધીના અસહકાર ચળવળ (1920-22) માં ભાગ લેતી વખતે 15 વર્ષની ઉંમરે પોલીસ દ્વારા પકડાઈ ત્યારે , તેણે પોતાનું નામ આઝાદ ( ઉર્દૂ : “મુક્ત” અથવા “મુક્ત”) અને તેમનું સરનામું “જેલ” તરીકે આપ્યું. જો કે તેની ઉંમરને કારણે તેને કેદ કરવામાં આવ્યો ન હતો, પરંતુ પોલીસે તેને સખત કોરડા માર્યા હતા. ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ (કોંગ્રેસ પાર્ટી) એ ટૂંક સમયમાં જ તેમને સિંહણ બનાવ્યું, અને તેમણે ભારતીય લોકોમાં લોકપ્રિયતા મેળવી.
ચૌરી ચૌરા ખાતે ક્રાંતિકારી ટોળા દ્વારા અનેક પોલીસકર્મીઓની હત્યા કરવામાં આવ્યા બાદ, ફેબ્રુઆરી 1922 માં ગાંધી દ્વારા અસહકાર ચળવળને સ્થગિત કરવાથી આઝાદ નિરાશ થયા હતા . કટ્ટરપંથી હિંદુસ્તાન રિપબ્લિકન એસોસિએશન (HRA)માં જોડાઈને, આઝાદે ઘણા હિંસક ગુનાઓમાં ભાગ લીધો હતો, ખાસ કરીને કાકોરી ટ્રેન લૂંટ (1925) અને બ્રિટિશ પોલીસ અધિકારીની બદલો લેવાની હત્યા (1928).
તેમના સંગઠનાત્મક કૌશલ્યો માટે જાણીતા, આઝાદે HRA ના મોટા ભાગના સભ્યો માર્યા ગયા અથવા કેદ થઈ ગયા પછી HRA ને હિન્દુસ્તાન સોશ્યલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિએશન તરીકે પુનઃસંગઠિત કરવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી. તેના ગુનાઓએ તેને વોન્ટેડ મેન બનાવી દીધો હતો, પરંતુ આઝાદ પોલીસ અને તેના બાતમીદારોને ઘણા વર્ષો સુધી છટકી શક્યો હતો. અનુસારજવાહરલાલ નેહરુની આત્મકથા, તે ભૂગર્ભ અસ્તિત્વના આ સમયગાળા દરમિયાન હતી કે આઝાદ 1931ની શરૂઆતમાં નેહરુને મળ્યા હતા કે શું- માર્ચમાં ગાંધી-ઇરવિન કરાર પર હસ્તાક્ષર થવાના પરિણામે યોજાયેલી ચર્ચાઓ હેઠળ - ક્રાંતિકારીઓ મેળાની અપેક્ષા રાખી શકે છે . તેમના માનનીય પુનર્વસન તરફ દોરી જાય છે.
પોલીસ દ્વારા ક્યારેય પકડવામાં નહીં આવે તેવું નક્કી કરીને, આઝાદ સતત આગળ વધતો હતો. 27 ફેબ્રુઆરી, 1931ના રોજ, આઝાદે અલ્હાબાદના આલ્ફ્રેડ પાર્ક (હવે આઝાદ પાર્ક) ખાતે એક ક્રાંતિકારીને મળવાનું આયોજન કર્યું . તેને પોલીસને દગો આપવામાં આવ્યો, જેમણે પાર્કમાં પ્રવેશતાની સાથે જ તેને ઘેરી લીધો. બંદૂક યુદ્ધ શરૂ થયું, જેમાં બે પોલીસ અધિકારીઓ ઘાયલ થયા , અને આઝાદને જીવલેણ ગોળી વાગી.કાકોરી કાવતરું , જેને કાકોરી ષડયંત્ર કેસ અથવા કાકોરી ટ્રેન લૂંટ પણ કહેવાય છે , 9 ઓગસ્ટ, 1925 ના રોજ એક ટ્રેનની સશસ્ત્ર લૂંટ , જે હવે મધ્ય ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્ય, ઉત્તર-મધ્ય ભારત છે , અને ત્યારપછી બ્રિટિશ ભારત સરકાર દ્વારા બે ડઝનથી વધુ લોકો સામે કોર્ટ ટ્રાયલ શરૂ કરવામાં આવી હતી, જેઓ અન્યથા ગુનામાં સીધી રીતે સંડોવાયેલા હતા.આ લૂંટ ટ્રેનના અંતિમ મુકામ લખનૌના ઉત્તર-પશ્ચિમમાં લગભગ 10 માઈલ (16 કિમી) દૂર કાકોરી શહેરમાં થઈ હતી . ટ્રેનમાં તે પૈસા હતા જે રસ્તામાં વિવિધ રેલ્વે સ્ટેશનો પરથી એકત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા અને તે લખનૌ ખાતે જમા કરવાના હતા. સુઆયોજિત કામગીરીમાં, રામપ્રસાદ બિસ્મિલની આગેવાની હેઠળ 10 ક્રાંતિકારી કાર્યકરોના જૂથે ટ્રેનને રોકી, ટ્રેનના ગાર્ડ અને મુસાફરોને વશ કર્યા, અને તેમાંથી મળેલી રોકડ લઈને ભાગી જતા પહેલા ગાર્ડના ક્વાર્ટરમાં સેફ ખોલવાની ફરજ પાડી. ધાડપાડુઓ નવા સ્થપાયેલા સભ્યો હતાહિન્દુસ્તાન રિપબ્લિકન એસોસિએશન (HRA), સશસ્ત્ર બળવો સહિત ક્રાંતિ દ્વારા ભારતને બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્ત કરવા માટે સમર્પિત એક આતંકવાદી સંગઠન. તેમની પ્રવૃત્તિઓને ભંડોળ આપવા માટે, HRA એ ટ્રેન લૂંટ જેવા દરોડા પાડ્યા હતા.
હુમલાના એક મહિનાની અંદર, બે ડઝનથી વધુ HRA સભ્યોની કાવતરું ઘડવા અને કૃત્ય આચરવા બદલ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. વધુ ધરપકડ કરવામાં આવી, અને કુલ મળીને લગભગ 40 લોકોની ધરપકડ કરવામાં આવી. આખરે, 29 વ્યક્તિઓ પર લખનૌના સ્પેશિયલ મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ ટ્રાયલ કરવામાં આવી હતી. તેમાંથી, ત્રણ - સહિતચંદ્રશેખર આઝાદ , એચઆરએના એક નેતા—મોટા રહી ગયા, અને અન્ય બે હળવા સજાના બદલામાં ફરિયાદ પક્ષના સાક્ષી બન્યા. ટ્રાયલ લગભગ 18 મહિના સુધી ચાલુ રહી, જેમાં ઘણા અગ્રણી રાષ્ટ્રવાદી વકીલોએ આરોપીઓ માટે બચાવપક્ષની સલાહ આપી.
આખરી ચુકાદો 6 એપ્રિલ, 1927ના રોજ સંભળાવવામાં આવ્યો હતો. ત્રણ (પાછળથી ચાર) માણસોને મૃત્યુદંડની સજા અને એકને આજીવન કેદની સજા આપવામાં આવી હતી. બાકીના મોટાભાગના પ્રતિવાદીઓને 14 વર્ષ સુધીની જેલની સજા આપવામાં આવી હતી, જોકે બેને નિર્દોષ જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા, અને બે વધુને માફ કરવામાં આવ્યા હતા. આઝાદ પકડાયો ન હતો અને ફેબ્રુઆરી 1931માં પોલીસ સાથેના એન્કાઉન્ટરમાં માર્યો ગયો હતો. સજાની ગંભીરતા-ખાસ કરીને ફાંસીની સજાની-એ સામાન્ય ભારતીય જનતામાં નોંધપાત્ર આક્રોશ ઉભો કર્યો હતો. યુનાઈટેડ પ્રોવિન્સની વિધાન પરિષદ ( ઉત્તર પ્રદેશના વસાહતી પુરોગામી )માં પ્રસ્તાવ પસાર કરવા અને બ્રિટિશ વાઇસરોયને અરજી સહિત મૃત્યુદંડની સજા પામેલા ચારને બચાવવાના અનેક પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ તેઓને નકારી કાઢવામાં આવ્યા હતા. ચાર પુરુષોને ડિસેમ્બર 1927 માં ફાંસી આપવામાં આવી હતી.
