પૃથ્વી
આવો, આપણી વ્હાલી પૃથ્વી પર એક નજર નાખીએ. વિશાળ સૌરમંડળમાં તે એકમાત્ર ગ્રહ છે જેની પર જીવન છે. તેમાં ઉંચી ઉચી પર્વતમાળાઓ છે, અને ક્યાંક મેદાનો દૂર-દૂર સુધી ફેલાય છે. ક્યાંક ઉંડી ઉંડી ખીણો છે, તો ક્યાંક વિશાળ રણ, તો ક્યાંક લીલાછમ જંગલો છે તો ક્યાંક નદીઓ વહે છે અને ઉંચા પર્વતો પરથી જળના ધોધ પડે છે. કેટલાક સ્થળોએ તે ગરમી હોય છે અને ક્યાંક ઠંડો શિયાળો હોય છે. ક્યાંક ભારે વરસાદ પડે છે, તો ક્યાંક વરસાદના ટીપાંની માફક વરસે છે.
અને મૌસમ ? ક્યારેક સૂર્ય ચમકતો હોય છે, સળગતી ગરમી, પાનખરના રસાળ દિવસ, ક્યારેક હવામાનમાં પરિવર્તન લાવે છે, ઋતુઓ આવે છે અને જાય છે.
તમે જાણો છો કે આવું કેમ થાય છે ? આ એટલા માટે છે કે આપણી વ્હાલી પૃથ્વી તેની ધરી પર ઉભી છે. તેણે તેના અંતરથી ૨૩.૫ અંશ પર ઝૂકેલી છે. તેથી, જ્યારે તે તેની ધરી પર ફેરવે છે, ત્યારે તે અંડાકાર લાડુની જેમ ફરે છે. ડોલતાં ડોલતાં સુર્યની પરિક્રમા પણ કરે છે. આ બધાંનું પરિણામ એ છે કે સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન પૃથ્વીના દરેક ભાગ પર સૂર્યપ્રકાશ સમાન રહેતો નથી. તેથી જ પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તની આજુબાજુ હંમેશાં આત્યંતિક ગરમી રહે છે. પરંતુ જો આપણે જિઓ જિઓ ઉત્તર અથવા દક્ષિણ તરફ આગળ વધીએ, તો પછી સ્વપ્ના જોવાનું ઓછું થવાનું શરૂ થાય છે અને હવામાન ખુશ થવા લાગે છે. અને જેમ જેમ તાપમાનમાં વધારો થાય છે, તાપમાન ઘટવાનું શરૂ કરે છે અને તે જ સમયે તે ન્યૂનતમમાં ઘટાડો કરે છે.
અને આનો ભોગ આજે મનુષ્ય જીવ પોતે છેલ્લા બે વર્ષથી બની ગયો. કોરોના નામની જીવલેણ બીમારીએ પુરી દુનિયાની મનુષ્ય જીવને ભરડામાં લીધી. જેને કારણે મનુષ્ય જીવને જીવન જીવવા માટે પ્રાણવાયુ ની જરૂરત ઉભી થઇ, જે મેળવવા તેને દળદળ ભટકવાનો વારો આવ્યો. અને કેટલાંય મનુષ્ય જીવોએ પ્રાણવાયુ ન મળવાને પરિણામે તેમના મહામુલા જીવને ખોવાનો વારો તો આવ્યો અને તેનું પરિણામ એટલું ભયંકર આવ્યું કે કયાંક મા-બાપ નોધારા બની ગયા કે કયાંક બાળકોએ પિતાનું કે માતાનું છત્ર ગુમાવવાનો વારો આવ્યો.
આ આપણા પૃથ્વીના વાતાવરણનો વૈવિધ્યસભર રંગ છે. તે આબોહવાને કારણે છે જે પૃથ્વી પર હરિયાળી ચમકે છે. ક્યાંક વરસાદ વરસે છે, તો ક્યાંક ભયંકર દુષ્કાળ થાય છે, અને ક્યાંક બરફની ચાદર ફેલાય છે. આપણું જીવનધોરણ, ખેતી અને પરિવહન બધું આબોહવા પર આધારીત છે.
પરંતુ હવે પૃથ્વીનું વાતાવરણ ગુંચવાઈ ગયું છે. પહેલાં સુધી, ઋતુઓ યોગ્ય સમયે બદલાતી હતી. તે સમયે વસંત આવતો હતો. મોટાભાગે મે-જૂનમાં ગરમીની ઋતુ ઉનાળો આવતો હતો અને ખુબજ ગરમી પડતી હતી. ત્યારબાદ વરસાદની મોસમ આવતી. તે પછી, હેમંતની ઋતુ ઠંડી અને પછી શિયાળાની ભરપુર ઠંડી શરૂ થતી હતી. ઋતુઓને આધારે ખેડુતો તેમના ખેતરોમાં વાવણી-લણણીનું કાર્ય કરતા હતા. એતો ઠીક પણ પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ પણ ઋતુઓ અનુસાર તેમની લાંબી સ્થળાંતર યાત્રાઓ કરતા હતા. કે ઠંડા પ્રદેશોમાં અને ઠંડા કોતરોમાં ઠંડા ગુફાઓમાં સૂતા હતા. નાના પતંગીયા વસંત ઋતુની પ્રતીક્ષા કરતા હતા, અને તેને ડાળી અથવા દિવાલથી લટકતા હતા કે વસંત આવે અને પાંખો ફફડી અને બહાર આવે. મધ અને પરાગ નું સવેન સેવીને ફૂલતા ફૂલ સુધી પહોંચશે. આ રીતે, દરેક જીવંત જીવતંત્ર આબોહવા સાથે ખૂબ જ નાજુક સંબંધ ધરાવે છે.
હવે આ બધું ગડબડ વાળુ થઇ ગયું. સમયસર ઋતુઓ આવતી નથી, વસંત સમયસર નથી આવતી, તેથી ફૂલો પણ સમયસર ખીલતા નથી. પતંગીયાને વસંતનો અવાજ નથી મળતો. અણધાર્યો વરસાદ પડે છે. ઘણી વખત વરસાદ પડે તે રીતે જાણે મુશળધાર વરસાદની રેલી હોય. અને આવું કેદારનાથ ખીણમાં થોડા વર્ષો પહેલા થયું હતું. તો ક્યાંક દુષ્કાળ આવે છે, એતો એટલો દુષ્કાળ કે હજારો લોકોના સપનાને સુકાવી શકે છે. વાવાઝોડા પાયમાલી સર્જે છે. પર્વતોમાં બેફામ વરસાદ અને કરાના વાવાઝોડાને કારણે બગીચાઓના વાવેતરના ફૂલો પણ કયાંક જોવા મળતાં નથી. અને ખેતરોમાં ઘઉંનો કે અન્ય પાકનો નાશ થાય છે.
પણ આ બધું કેમ? વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે પૃથ્વીનું વાતાવરણ બગડ્યું છે અને હવામાનનો મિજાજ બદલાઈ ગયો છે. અને આ આપણા બધા મનુષ્યોના કાર્યોનું પરિણામ છે. નહિંતર, પહેલા બધું બરાબર હતું. ગઈ કાલ સુધી નદીઓ તેમની રીતે મસ્તીમાં રાચતી હતી. ફુલાફાર્યા જંગલો અને લીલોતરી જે આપણા શ્વાસ માટે ઓક્સિજન આપતી હતી. માનવી પ્રકૃતિ સાથે પ્રકૃતિમાં સાથે હતો. પરંતુ વિકાસની આંધળી દોડ શરૂ થઈ કે જમીનના ફ્લોર પર સીમેન્ટ-કોંક્રિટના જંગલો ઉભા થવા લાગ્યા. અરે, જંગલો કપાવા માંડ્યા અને શહેરો વિસ્તરવા માંડ્યા. લોકો ભૂલી ગયા છે કે ‘મા’ સમાન ઝાડના છોડ અને લીલા જંગલો જે આપણા માટે શ્વાસ માટે પ્રાણવાયુ તૈયાર કરે છે. તેના દ્વારા બનાવેલા ઓક્સિજનમાં શ્વાસ લઈને આપણે જીવંત રહીએ છીએ.
સત્ય એ છે કે કુદરતે હવા અને અન્ય દેશોમાં સમાન કાર્બન ડાયોક્સાઇડ રાખેલ હતી. જેટલી જરૂરત માનવીના શ્વાસ માટે જરૂરી હતી. જ્યાં સુધી આ હતું ત્યાં સુધી, બધું બરાબર ચાલતું હતું. વાતાવરણ જીવન જીવવા માટે જરૂરી હતું. પરંતુ પછી લાખો વર્ષો પહેલા, બે પગ પર ઉભા થયેલા માનવીએ, ગુફાઓમાંથી બહાર નીકળી અને નદીની ખીણોમાં મકાનો બનાવવાનું શરૂ કર્યું. પશુઓને પાલતુ બનાવીને પશુપાલનનો વ્યવસાય શરૂ કર્યો. માનવીએ તેની જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા તેણે જંગલો કાપીને ખેતી શરૂ કરી. તેની વસ્તી વધતી ગઈ, તેમ જરૂરિયાતો પણ દિવસે ને દિવસે વધતી જ રહી અને જમીન પચાવી પાડવાની તેની વાસના પણ વધતી ગઈ અને પાછળથી તેણે કહેવાતી વિકાસની રેસમાં ગાઢ જંગલોને નાશ કરવાનું શરૂ કર્યું. લીલા ગીચ જંગલો હતા તે શહેરોમાં ફરવા લાગ્યા. ગઈકાલે ફેક્ટરીઓ ચલાવવા માટે મોટા પાયે કોલસો મેળવવાનું શરૂ થયું હતું. રસ્તાઓ પર લાખો લીટર પેટ્રોલ અને ડીઝલનો ધુમાડો શરૂ થયો. આ રીતે, લાખો ટન કાર્બન ડાયોક્સાઇડ વાતાવરણમાં પહોંચાડવાનું કામ શરૂ કર્યુ માનવીએ અને આજે તેનું પરિણામ પણ માનવી પોતે ભોગવી રહેલ છે.
આ રીતે બનવાને કારણે વાતાવરણમાં પ્રકૃતિ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવેલી વાયુઓની ગણતરીમાં ખલેલ પડી ગઇ. વિકાસની આંધળી દોડ ચાલુ રહી અને ધુમાડો આકાશમાં ભરાઈ ગયો. પરિણામે, પૃથ્વી પર ગરમી વધતી ગઈ. એક સમયે જીવનને વિકસિત કરવામાં જેણે મદદ કરી હતી, તે છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં ધીરે ધીરે વધી રહી છે અને અસહ્ય બની રહ્યું છે. વૈજ્ઞાનિકો આને ગ્લોબલ વોર્મિંગ કહે છે.
ગઈકાલે ફેક્ટરીઓ-કારખાનાઓમાંથી વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું પ્રમાણ વધતું જતું રહ્યું. જંગલોના અંધાધૂંધ પડવાથી આ સ્થિતિ વધુ વકરી હતી. લાખો વર્ષોથી, કોલસો, તેલ અને કુદરતી ગેસમાં રાખવામાં આવેલ કોલસો પણ વાયુના રૂપમાં મુક્ત થયો અને વાતાવરણમાં પહોંચ્યો. વૈજ્ઞાનિકો ગ્લોબલ વોર્નીગ (ગ્રીન હાઉસ) વાયુઓનું કારણ જણાવે છે. તે છે, વાતાવરણની કોઈપણ ગેસ કે જે આપણે ઇન્ફ્રારેડ કિરણોની ગરમી તાપમાનમાં વધારો કરવાનું કામ કરે છે. મુખ્ય ગ્રીનહાઉસ વાયુઓ પાણીની વરાળ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, મીથેન નાઇટ્રસ, ઓકસાઈડ અને ક્લોરોફ્લોરોકાર્બન રસાયણો છે. ગ્રીનહાઉસ ઇફેક્ટને કારણે ગરમીમાં વધારો કરવા માટે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ગેસ મુખ્ય માનવામાં આવે છે. એવો અંદાજ છે કે દર વર્ષે લગભગ ૩૨(બત્રીસ) અબજ ટન કાર્બન ડાયોક્સાઇડ વાતાવરણમાં પહોંચે છે.
વૈશ્ચિક તાપમાનને કારણે, ધ્રુવોનો બરફ ઓગળી રહ્યો છે અને હિમનદીઓ (ગ્લેશિયર) પણ ઓગળી રહી છે અને સંકોચાઈ રહી છે. (જેનો અનુભવ ચાલુ વર્ષમાં પણ થવા પામેલ છે.) તેઓ હિમાલય ક્ષેત્રમાં ઝડપથી પીગળી રહ્યા છે અને આગામી સમયમાં, આને કારણે નદીઓમાં માટીનો મોટા પ્રમાણમાં ભરાવો થવા પામશે. કાંપથી ભરેલી નદીઓ ભારે પૂરનું કારણ બની શકે છે. પૃથ્વી પર બરફના જન્મ પછી, હિમાલયમાં બરફના રૂપમાં સૌથી વધુ પાણીનો સંગ્રહ છે. હિમનદીઓનું ઓગળવું ભારત, નેપાળ અને ચીન માટે વિશાળ જળ સંકટનું પરિણામ બની શકે છે.
વધતા તાપમાનને કારણે, વિશ્વના મહાસાગરોની જળ સપાટી છેલ્લા ૧૦૦ વર્ષમાં ૧૦ થી ૨૫ સેન્ટિમીટર સુધી વધી છે.
જો તાપમાન આ રીતે વધનું રહે છે, તો હિમનદીઓનું ગલન અને સમુદ્રના પાણીની ગરમીના પ્રસારને લીધે મહાસાગરોના પાણીનું સ્તર નોંધપાત્ર રીતે વધશે. પરિણામો તેના માનવ જીવન માટે ભયંકર હશે. સમુદ્ર કિનારે આવેલા શહેરોમાં ડૂબવાની સંભાવના રહેશે. મહાસાગરોમાં સ્થિત બધા ટાપુઓ ડૂબી જશે. વાતાવરણમાં પરિવર્તનને લીધે, પાણીની ફ્લોટ જેવા ઘણા વિસ્તારોમાં પણ આ પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ગઈ છે. આપણા દેશના સુંદરવન ક્ષેત્રમાં હોર્સ મરા આઇલેન્ડનો વિસ્તાર અગાઉ ૨૨,૪૦૦૦ વીઘા હતો. જે હવે માત્ર ૫૦૦૦ વિઘામાં ફેરવાઇ ગયેલ છે. ૫૦૦૦ ની વસ્તી ધરાવતા આ ટાપુમાં હવે ફક્ત ૩૫૦૦ લોકો રહે છે. તેઓ જાણે છે કે તેમનો આ ટાપુ જલ્દીથી ડૂબી જશે.
વધતા જતા આ પતનને કારણે હવામાનશાસ્ત્રીઓ બીજા સંકટ તરફ ઇશારો કરી રહ્યા છે. તે ભયંકર તોફાન અને વરસાદ વરસવાનો છે. છેલ્લા લગભગ ૫૦ વર્ષોમાં વાતાવરણની ગરમીને કારણે સમુદ્રનું પાણી ગરમ થઈ ગયું છે, જેના કારણે સમુદ્રમાંથી માત્રામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. આને કારણે, જોરદાર અને તીવ્ર સમુદ્ર વાવાઝોડાની ઘટનાઓ વધી રહી છે. આ ઉપરાંત વરસાદની રીત પણ બદલાઈ ગઈ છે. હવામાન, કમોસમી, ગમે ત્યારે ગમે ત્યાં વરસાદ પડે છે. જો તીવ્ર ગરમી હોય તો, ભારે હિમવર્ષા લાંબા સમયથી શરૂ થાય છે. આને કારણે ખેતી પર ખૂબ જ ખરાબ અસર પડે છે.
હવે એમ થવા માંડ્યું છે કે સમયનો હાથથી નીકળી ગયો છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગના આ વૈશ્વિક સંકટને રોકવા માટે હવે પ્રયત્નો કરવા જોઈએ. જો આપણે તેને આવતી કાલે જ રાખવા માંગતા હોય, તો આપણે આ મનોહર પૃથ્વી પર લીલોતરી વધારવી પડશે. પાણીની સપાટી અને હવા વ્યવસ્થાને સ્વચ્છ રાખવી પડશે. તમારે પ્રકૃતિને પ્રેમ કરવો પડશે, તો જ તે મનોરમ અને અનોખા રહેવા માટે સક્ષમ હશે.
DIPAKCHITNIS(DMC) dchitnis3@gmail.com
