રસધારની વાર્તાઓ -૨
ઝવેરચંદ મેઘાણી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
કરપડાની શૌર્યકથાઓ
૧. ‘સમે માથે સુદામડા’
પહેલો પોરો રેનરો, દીવડા ઝાકમઝોળ,
પિયુ કંટાળો કેવડો, ધણ કંકુની લોળ.
જુવાન કાઠી જુગલની મિલન-રાતનો એવો પહેલો પહોર હતો. દીવડો ઝાકમઝોળ બળે છે. બાવીસ વરસનો મામૈયો ખાચર, પાંચાળના ડુંગરમાં રમી રમી રાતોચોળ બનેલી કાઠી જુવાન એ રાતે કોઇ સુગંધી કેવડા સમો ફોરે છે, એને રોમેરોમથી પહાડની જુવાની મહેકે છે, અને હજુ પરણીને તાજી ચાલી આવતી કાઠિયાણી પિયુ ભેળી હિંગળોકિયે ઢોલિયે બેઠી બેઠી કંકુની પૂતળી જેવી દીસે છે.
વાતો કરતાં કરતાં ઓચિંતાની કાઠિયાણી ઓઝપાઇ ગઇ. એનું મોં કાળું પડી ગયું, મામૈયા ખાચરે પૂછ્યુંઃ “શું છે, કેમ ચકળવકળ જુઓ છો?”
“કાઠી! મને ઓ ઓરડામાં કોઇક ત્રીજા જણનો ઓછાયો પડ્યો લાગ્યો.”
“લે ગાંડી થા મા, ગાંડી! કોક સાંભળશે તો તને બીકણ કહેશે. આંહીં કોની મગદૂર છે કે પગ દઇ શકે? ડેલીએ મારો સાવજ લાખો કરપડો ચોકી દઇ રહ્યો છે.”
કાઠિયાણી નવી પરણીને ચાલી આવતી હતી. બહાદુરની દીકરી હતી. બીકણ ગણાઇ જવાના ડરથી એ ચૂપ રહીને પતિની સોડમાં સૂઇ ગઇ, પણ એની આંખો લાંબી વાર સુધી ઓરડાની દીવાલો ઉપર ફરતી રહી. ઓરડો જાણે હસતો હતો.
અસલમાં કાઠીઓના ઓરડાની અંદર એક પછીતની પડખોપડખ બીજી પછીત ચણાતી. વચ્ચે રહેલા પોલાણને પછીતિયું કહેવાતું. મોયલી પછીતમાંં નાનું એક બારણું રાખતા અને એ બધું ગુપ્ત રહે એટલા માટે આખી પછીતે ચાકળા, ચંદરવા, તોરણ અને વાસણની રૂપાળી માંડ માંડ દેતાં.
કાઠિયાણીને જેવું ઘર શણગારતાં આવડ્યું છે એવું બીજું કોણે શણગારી જાણ્યું છે? એ ગાર કરે છે ત્યારે કોણ જાણે એના હાથમાંથી કેવા કેવા રંગ નીતરે છે! એના ઓળીપામાં જે સુંવાળપ ઝળકી ઊઠે છે તે એની હથેળીઓની હશે કે એના હૈયાની? ચાકળા-ચંદરવાનુું ઓઢણું ઓઢીને જાણે ચારેય ભીંતો હસતી લાગે છે; પણ એ ભીંતોના અંતરમાં શું છે? કાળું ઘોર પછીતિયું!
જોઇ જોઇને થાકેલી એની આંખો મળી ગઇ. મામૈયો ખાચર તો ક્યારનોય ઘોરતો હતો. બેલડી ભરનીંદરમાં પડી એ વખતે એ હસી રહેલા ઓરડાના ચંદરવા ખસેડીને પછીતિયામાંથી ત્રણ જણ નીકળ્યા. ઊંઘતા મામૈયાનું ગળું વાઢીને ચૂપચાપ નીકળી ગયા. થોડી વારે ભીનું ભીનું લાગતાં કાઠિયાણી જાગી ગઇ. કારમો બનાવ દેખીને એણે ચીસો પાડી.
સુદામડા ગામની આખી વસ્તી નીંભણી નદીને કાંઠે દરબાર મામૈયા ખાચરને દેન દેવા ભેગી થઇ અને પછી ચર્ચા ચાલી. સુદામડાના ચોકીદાર લાખા કરપડાએ વસ્તીને હાકલીઃ “દરબારનો મારનાર બીજો કોઇ જ નથી, એનો સગો ભાઇ શાપરવાળો લાખો ખાચર જ છે. લાખાને ગરાસનો લોભ લાગ્યો છે; ભાઇને મારીમારીને એને ભૉં ભેળી કરવી છે; ને આજ એ આંહીં કબજો લેવા આવશે.”
વસ્તી ચૂપ રહી. માંહોમાંહે સહુ ગુસપુસ કરવા માંડ્યાઃ “ભાઇએ ભાઇઓ વઢે એમાં આપણે શું? ક્યે સેવાદે આપણે માથાં કપાવીએ?”
ડાહ્યો કાઠી લાખો કરપડો બોલ્યોઃ “ભાઇઓ, આવો, આપણે ઠરાવ કરીએ કે આજથી સુદામડાનો ધણી કોઇ એક જણ નહિ; એક ગરાસ ખાય ્અને બીજા સહુ એની મજૂરી કરે એમ નહીં; આજથી ‘સમે માથે સુદામડા’ઃ એટલે જેને ઘેર જે જે કંઇ ગરાસ ચાસ હોય તે આજથી એની અઘાટ માલિકીનોઃ સુદામડાની વસ્તી જ સુદામડાનો રાજા. ખબરદાર! આપો લાખો ખાચર આવે કે મોટો ચક્રવર્તી આવે, આપણે એકએક સમશેર લઇને સુદામડાનો બચાવ કરવાનો છે. છે કબૂલ?”
વસ્તીએ કબૂલ કર્યુંઃ તે દિવસથી, સંવત ૧૦૦૬ની આસપાસથી, ‘સમે માથે સુદામડા’ બન્યું. સહુને પોતપોતાની જમીનના અઘાટ હક મળી ગયા. ૧ સહુને ‘મારું સુદામડા’ ‘મારું સુદામડા’ થઇ પડ્યું. પોતાપણાનો કૉંટો ફૂટ્યો.
‘ધિરજાંગ! ધિરજાંગ! ધિરજાંગ!’ કાનના પડદા તોડી નાખે તેવા ઘોર નાદ કરતો બૂંગિયો ઢોલ બજવા લાગ્યો, અને સુદામડામાં રાજગઢના કોઠામાં ચારણની વાર્તા થંભી ગઇ. જુવાન કાઠીડાઓનો ડાયરો ગુલતાન કરવા બેઠો હતો તેના હોશકોશ ઊડી ગયા.
માણસોએ દોડતા આવીને કહ્યુંઃ “પીંઢારાનું પાળ આવ્યું. આથમણો ઝાંપો ઘેરી લીધો.”
જુવાનો સામસામા જોવા લાગ્યા; ગામમાં કોઇ મોટેરો હાજર નહોતો. લાખો કરપડો તમામ મોટેરાઓને પાળમાં લઇને નળકાંઠા તરફ ગયો છે. સોળ-સોળ અને અઢાર-અઢર વરસના ઊગતા જુવાન દિઙ્મૂઢ બનીને બેઠા રહ્યા. હાય હાય, કાળઝાળ પીંઢારાઓનું કટક આવ્યું. કાચા મૂળાની જેમ સહુને એ કરડી ખાશે!
કોઠાની પછવાડેની બારીએથી એક ધીરો અવાજ આવ્યોઃ “જેઠસૂર! ભોજ! નીકળી જાવ! ઝટ નીકળી જાવ!”
બે જુવાનોએ પાછલી બારીએ નજર કરી.નીચે બે ઘોડાં સાબદાં કરીને એક આધેડ આદમી ઊભેલ છે. ઇશારો કરે છેઃ “બેય જણા ઝટ ઊતરી જાવ; ચડીને ભાગવા માંડો.”
બે જુવાનો જીવને વહાલો કરીને કોઠેથી ઠેકવાની તૈયારી કરે છે, ત્યાં તો જેણે વાર્તા માંડી હતી તે ચારણે બેયની વચ્ચેથી બારીની બહાર ડોકું કાઢ્યુંઃ “કોણ, માણસૂર ખવડ? આપો માણસૂર ખવડ ઊઠીને - કરપડાઓનો ભાણેજ ઊઠીને - અટાણે ગામના જુવાનોને ભગાડે છે? અરે! પેટના દીકરા ભોજને તો ઠીક, પણ સુદામડાના શિરોમણિ લાખા કરપડાના દીકરા જેઠસૂરનેય ભગાડે છે? હાય રે હાય, આપા માણસૂર ખવડ! કાઠીઓનું આથમી ગયું કે?’’
“લે, બસ કર, કાળમુખા!” એમ બોલીને એ ઘોડાવાળો માણસૂર ખવડ જુવાનોને લલચાવવા માંડ્યોઃ “બેટા ભોજ! ભાણેજ જેઠસૂર! જીવતા હશું તો સાત વાર સુદામડું ઘેર કરશું. ભીંત હેઠ ભીંંસાઇ નથી મરવું. ભાગો, ઝટ ભાગો!”
માણસૂર ખવડનો દીકરો ભોજ તો ખાબકી પડ્યો. ઘોડીઐે ચડી ગયો, પણ જેઠસૂર ચારણની સામે જોઇ રહ્યો. ચારણે કહ્યુંઃ “બાપ ઘેરે નથી ને તું સુદામજડું છોડીશ? અને ‘સમે માથે સુદામડું’ શું ભૂલી ગયો? આજ લગી ગરાસ ખાવો ગળ્યો લાગ્યો, ને રક્ષા કરવા ટાણે તું તારા મામા માણસૂરની ઘોડીએ ચડી જીવ બચાવીશ, જેઠસૂર!”
સૂદલગઢ સૂનો કરે, (જો) જેઠો ભાગ્યો જાય,
(તો) એભલ ચાંપો આજ, લાજે લાખણશિયાઉત!
(હે લાખા કરપડાના દીકરા જેઠા, જો સુદામડું મૂકીને તું આજ તારા બાપની ગેરહાજરીમાં નાસી જા, તો કાઠી કોમના વીર ચાંપરાજ વાળા અને એભલ વાળાના ૧ નામને કલંક ચડે.)
ચારણની આંખો લાલચટક બની ગઇ. કોઠો હલમલી ઊઠ્યો. દેવીપુત્રનું મુખ દીપી રહ્યું. એ દેખીને જેઠસૂરે કહ્યુંઃ “મામા, બસ, થઇ રહ્યું. હવે મારે પગે તો બેડી પડી ગઇ. તમને જીવ વહાલો છે, તો ભોજાને લઇને ભાગવા મંડો.”
માણસૂર ખવડ ચારણને ગાળો દઇને ભોજાની સાથે ભાગી નીકળ્યો. ચારણ બેઠા ઉપર ઊભો થઇને બુલંદ નાદે ગામને બિરદાવવા લાગ્યો. એનાં ગીતો-છંદોએ ગામ આખાને પાનો ચડાવ્યો. પણ તોય હજુ જેઠસૂર કોઠેથી નીચે ઊતરતો નથી.
સેજકપુરના ભાગદાર વોળદાન ખવડે વાડીએ કોસ હાંકતાં હાંકતાં સુદામડાનો તરઘાયો ઢોલ સાંભળ્યો; બળદની રાશ હેઠી મૂકીને પરબારી એણે ઢાલ-તરવાર ઉપાડી કોઠાની બારીએ સાદ કર્યોઃ “જેઠા, સોનબાઇ માતાની કૂખની કીર્તિ કરતાંય આજ જીવતર વહાલું થઇ પડ્યું કે? આમ તો જો, આ તરવાર લઇને કોણ નીકળ્યું છે?”
જ્યાં જેઠસૂર નીચે બજારમાં નજર કરે, ત્યાં તો એની માતા સોનબાઇ! જગદમ્બા ઉઘાડે માથે ખડગ લઇને બજારમાં આવી ઊભી છે.
“માડી! એ માડી! મોડો મોડો તોય આવું છું, હો!” એવી હાક દેતો જેઠસૂર ઊતર્યો. બીજા પંદર-વીસ કાઠીઓ ઊતર્યાં. મોખરે ચાલી ભવાની કાઠિયાણી મા આઇ સોનબાઇ.
મધચોકમાં મુકાબલો થયો. એક બાજુ પંદર-વીસ કાઠી ને બીજી બાજુ બસો પીંઢારા. પણ એક બાજુ વીર જનેતા હતી ને બીજે પક્ષે પાપ હતું. પીંઢારાના સાઠ માણસો કાઠીના ઝાટકા ખાઇને પડ્યા. ઠેઠ આથમણે ઝાંપે પીંઢારાને તગડી ગયા. પણ ત્યાં તો જેઠસૂર અને વોરદાન, બેય જણા ઘામાં વેતરાઇ ગયા. જાણે મૉતને પડકારો કર્યો હોય કે ‘જરાક ઊભું રહે, ઝાંપો વળોટવા દે!’ એવી રીતે એ બેય જણા પાળને ઝાંપા બહાર કાઢ્યા પછી જ પડ્યા.
પીંઢારા ચાલ્યા ગયા; ગામ લૂંટાયું નહિ; પણ સોનબાઇની કાયા ઉપર પાંચ ઘા પડી ચૂક્યા હતા. જેઠો અને વોરદાન આઘે પડ્યા પડ્યા ડંકતા હતા, તે બેયનાં માથાં પોતાના ઢીંચણ ઉપર રાખીને એક છાપરીની નીચે માતાજી પવન નાખવા મંડ્યાં.
રાત હતી. શત્રુઓ ક્યાં સંતાઇ રહ્યા છે તેની કોઇને જાણ નહોતી. ખોળામાં બે જુવાનોનાં માથાં ટેકવીને આઇ સમાધિમાં બેઠાં હતાં. એમાં ઓચિંતાના એ ઝૂંપડીને ચોયદિશ આગના ભડકા વીંટળાઇ વળ્યા. કાંટાના ગળિયા ખડકીને આગ ચેતાવનાર પીંઢારા હતા.
પોતાના પ્રાણ છૂટ્યા ત્યાં સુધી આઇ સોનબાઇએ દીકરાના અને ભાણેજના દેહ ઉપરથી અંગારા ખેર્યા હતા. ત્રણેય જીવતા જીવ સુદામડાને પાદર ‘સમે માથે સુદામડા’ને ખાતર સળગી ભડથું થઇ ગયાં.
એ ત્રણેયની ખાંભીઓ આજે આથમણે ઝાંપે ઊભેલી છે.
